Ito ang sulat sa isa sa nagpost dito:

Kung gayon, kung ikaw ay isang comics artist tama lang na 'wag mo nang pansinin ang aspeto ng pangangalakal?
Kung ikaw'y interasado naman sa pangangalakal ay tama lang na wag mo namang intindihin ang ebolusyon ng sining sa komiks?
Siguro mali po ako pero, kung ang mga tila magkahiwalay na mga interes na ito ay di maiintindihan ng magkabilang panig, ay hindi ba't maaring lalong lumalim ang di pagkakaunawa ng sining at pangangalakal? Kaya nga tinawag na comics "industry" dahil hindi lang ito art kundi pati komersyo, hindi po ba?
"Commercial art" ang involved ika nga. Nakasalalay ang buhay ng isang comics creator at publisher sa aspeto ng "pangangalakal"; sa paglalako ng "komiks" para mabuhay siya. Ang pagiging comics creator at ang paggawa at pagbenta ng komiks ay 'livelihood' din, hindi po ba?
Wala po akong sinasabi o hini-hint na dapat diktahan ng malaliman na pag-aaral ang history ng comics industry sa Pilipinas. Ang pinupunto ko lang, ay ano naman ang consequences kung hindi naman malaliman ang pagtingin natin sa history na ito?
Mas mabuti ba na limitahan natin ang pagunawa natin sa history ng Pilipino comics INDUSTRY? Ang art at commercial aspects nito ay may hiwa-hiwalay na mga departments tulad ng nabanggit ninyo? East is east and never the twain shall meet?
May hiwalay na history para lang sa Pilipino comics "art" history at may hiwalay naman na history para sa Pilipino comics business? Kailanman ay walang ugnayan ang dalawa?
Dapat ba na habambuhay na lang nakatuon ang comics creator sa "art" aspect? Kung gayon, kaya pala maraming Pilipino comics artist NGAYON ang walang trabaho bilang comics artist at writer sa SARILI NIYANG BANSA. KARAMIHAN NAGTATRABAHO PARA SA COMICS, ANIMATION, AT GAMING INDUSTRY NG IBANG BANSA. Kung ang publisher naman ay habambuhay nakatuon sa komersyo, 'wag na lang tayo magtaka kung bakit hanggang ngayon, maliit ang respeto nila sa "sining" ng mga Pilipino sa comics at pipitsugin ang binabayad ng mga businessmen na ito sa mga Pilipino comics creators.
Inuulit ko po: wala po akong dinidikta kung ano ang dapat tuunan ng pansin sa history ng Pilipino comics industry. Ngunit kung patuloy ang di pagkakaunawa (ng malalim) sa sining at pangangalakal ng Pilipino comics; ang di pagkakaroon ng isang ika nga'y "holistic history" ng Pilipino comics industry, ay wag na lang tayo magtaka kung bakit hanggang ngayon, bagsak ang industriyang komiks sa Pilipinas.
Ito po ay isang wari na kumukulit sa isip ko matagal na, dala marahil ng kadalasang bisita at pag-appreciate ko sa mga datihan ninyong entries dito sa blog 'nyo. Dati po akong sumusulat komiks at ngayo'y nasa ibang propesyon dala ng matinding pangangailangan sa pera. Nandoon pa rin ang pagnanasa ko na sana bumalik sana ang dati nating industriya. Nakapanghihinayang. Pati ang mga kabataan ngayon, hindi alam at hindi nawawari ang nawawalang "legacy" ng industriyang ito. Sayang.
Sana po ay hindi ako nakasakit ng ninumang damdamin sa inihayag ko dito sa blog 'nyo, Mr. Randy. Salamat po sa pagkakataong naibigay ninyo sa aking makahayag dito sa blog 'nyo.

Ito naman ang sagot ko:

Ang totoo ay gusto ko ang mga ganitong usapan sa komiks dahil nahuhukay natin ang mga dapat nating malaman tungkol sa industry. Ang mga ganitong usapin ang dapat na kasama sa mga conventions dito sa atin para lahat tayo ay matuto. Sabik ako sa ganitong mga usapan dahil sa totoo lang ay iilang tao lang ang nakakausap ko tungkol sa ganito (wala pang lima).

Sa punto naman ng pag-aaral ng history, dapat talaga ay pag-aralan natin ang lahat ng aspect ng industriya ng komiks. Makakatulong ito ng malaki sa industry mismo. Masasabi ko na si Scott McCloud ang example ng ganitong uri ng tao sa American comics. Pero may mga taong tulad nina Alan Moore na ang pinagtutuunan ng pansin ay pagpapaganda ng kanyang kuwento. Ganun din si Jim Lee na ang pinagtutuunan naman ng pansin ay ang pagpapaganda ng drawing niya. Hindi naman natin puwedeng i-deny na kasama pa rin naman silang dalawa sa history ng komiks ng US. Sabi ko nga, personal choice ito. Kung may lalabas na isang Scott McCloud o isang Neil Cohn sa Pilipino komiks, makakatulong siya ng malaki sa mga tanong ng maraming tao tungkol sa komiks. Sa kasalukuyan ay wala pa tayong naipu-produce na ganito. Pero kahit paano ay meron tayong mga websites at blogs na nagbibigay ng informations tungkol sa komiks. At malaking tulong ito sa mga ngayon pa lang mag-aaral ng tungkol sa komiks.

Sa aking pagkakaalam din, dalawang propesor lang sa university ang nag-aaral tungkol sa industriya ng komiks. Pero ang pag-aaral nila ay nakatuon pa rin sa mga creators of the past, at ilang highlights ng industry. Pero 'yung visions, theories at internal aspects ng Pilipino komiks ay kulang pa tayo ng tao.

Hindi ko itinuturing ang sarili ko na pinag-aaralan ng husto ang industry ng komiks. Kung ako ay magiging bahagi ng history ng komiks natin, gusto kong maging isang creator tulad ni Coching o Ravelo o Redondo at hindi bilang isang historian. Although meron akong mga studies sa sarili kong pananaw, pero hindi ko puwedeng i-inject sa lahat ng tao na ito ang absolute truth sa pag-aaral ng komiks. Masuwerte rin ako kumbaga dahil nag-iisip ako tungkol sa industry at hindi lang sa craft at talent na taglay ko. Mas maraming magagaling na writers at artists sa akin sa komiks. Sumikat sila, ako hindi. Ang lamang ko lang ay may vision ako at ilang prinsipyo sa paggawa ng komiks. Bukod doon ay wala na, dahil artistically speaking, kaya nila akong ilampaso.

Bukas ang blog ko sa lahat ng usapin tungkol sa komiks. Ang gusto ko nga ay magkaroon talaga ng debate at malalimang discussions dito na magsisimula sa mga readers. Pero syempre, dapat nakatuon lang sa komiks. Wag na nating pag-usapan kung butas ang brief ko o mabaho ang singit ko.