PLATE 1

Matagal din akong napahinga sa pag-drawing, kaya naisipan kong gumawa ng mga single illustrations kapag hindi ako masyadong busy sa bahay. Bukod sa pandagdag na sa portfolio ko ay praktis na rin. Ito ang unang plate na ginawa kong pure brush at hindi ako gumamit ng pen. Medyo malabo ang kopya dahil nilitratuhan ko lang ito sa digicam, malaki kasi ang sukat 13x21 inches, at wala akong tiyagang magputol-putol sa scanner.

Kagabi ko lang ito natapos, sa loob ng halos isang buwan, at hindi ko alam kung kailan ulit ang susunod. Ang mahalaga dito ay walang deadline, at malaya kong magagawa ang gusto ko.

MAY ESTILO NGA BA ANG MGA PILIPINO? (Part 8)

BAGONG DUGO

Pagpasok ng 90s, nagsisimula nang lumakas ang pagpasok ng Japanese animation. Bagaman 70s pa lang ay mayroon nang counter culture at samahan ng mahihilig sa sining ng mga Hapon. Sunod-sunod na ang paglabas ng mga programang ito sa telebisyon. Nagsisimula na ring mag-circulate ang ilang Japanese manga sa bansa na direktang galing mismo sa Japan, mabibili na sa mga bookstores ang ilang titulo nito.

Sa daigdig ng komiks, biglaan din ang pagsulpot ng bagong publikasyon na Image na itinayo ng limang batang superstars ng American comicbooks—Lee, McFarlane, Portacio, etc. Ang Image ang nagbigay ng malaking ‘twist’ hindi lang sa komiks ng Amerika kundi sa buong mundo. Bagong estilo ng drawing, bagong approach sa mga istorya, bagong presentasyon, computer coloring, at modernong printing.

Karamihan ng kolektor ng American comicbooks ay nakisabay sa pagbabagong ito. Santambak noon ang mga Jim Lee clones na nagbalak makapasok sa comics.

Sa Pilipino komiks, nagkaroon ng maliit na kilusan ng ‘Image babies’. Agad silang tinanggap ng publikasyon (partikular na ang GASI—ngunit nahirapan silang ma-penetrate ang Atlas sa una) dahil hindi kayang itanggi ang tagumpay na inabot ng Image pagdating sa laki ng kita. Nagkaroon ng miting sa publikasyon, na kung sakaling papapasukin ang ganitong trabaho at estilo sa drawing ng Image, baka sakaling mapaunlad ang komiks ng Pilipino (na noon ay kasalukuyan nang nararamdaman ang pagbaba ng bentahan). Kasabay pa ng paglipat ng mga magagaling na artists sa animation at ibang field pagkatapos ng malawakang welga noon sa GASI.

Ito na rin ang panahon na biglang nagkaroon ng ‘anak’ ang GASI. Itinayo ang mga publikasyong tulad ng Infinity, Sonic Triangle at West Publication—na pinaghati-hatiang pamunuan ng mga younger generations ng Roces family.

Itinatag ang komiks na ‘Kick Fighter’ (na masasabing direktang kinuha sa computer game na ‘Street Fighter’ pati mismong ang mga karakter na mababasa sa loob ng komiks), kung saan nagpamalas ng makabagong estilo ang mga tulad nina Gilbert Monsanto, Jimenez Brothers, Lui Antonio, Roy Allan Martinez, at iba pa. Sa unang labas pa lang, madaling makikilala ang impluwensya ng Image. Ngunit sa mga mambabasang hindi naman aware sa kung ano ang nangyayari sa ibang panig ng daigdig—lalo na ang mga nasa probinsya—ang ganitong estilo ay bago sa paningin.

Nagtagumpay ang kilusang ito. Sa madaling salita, kahit paano ay nakapag-paangat ng sales ang pagbabagong pormang ito ng komiks. Kaya isinilang na rin ang ilang komiks na kahit horror, komedi, at drama, ay pilit na hinahaluan ng Image style sa drawing. Naging palasak ang gamit ng estilong ito.

Hanggang sa ang mismong pagkaunawa sa salitang ‘manga’ ay hindi gaanong na-absorb ng ilang artist lalo na ng mga editors sa publication. Nagkaroon ng mga usapan, dahil papalakas na ang impluwensya ng Japanese comics, kailangan nang sumabay sa pagbabago. Hindi ito exaggerated kundi talagang may ilang mga traditional illustrators na pilit pinagawa ng ‘manga’ style kahit hindi akma sa kanilang estilo. At ang distinguishing line lang na ginamit ditto ay ‘kailangan malaki ang mata ng mga characters’. Doon lang natatapos ang pagkaunawa sa manga ng Hapon. Kaya naman awkward tingnan na biglaan mong makikita na si Louie Celerio ay biglang nagdrawing ng mga characters na malalaki ang mata. Sina Baggie Florencio, Perry Cruz, at ilang matatandang artist ay ginawa rin ito. Tanggihan man nila, hindi maaari. Utos ito ng publication.

Iba ang target audience ng mga ‘Image babies’ dito sa Pilipinas. At iba rin ang paniniwalang kanilang itinataguyod. Kaya nang magpunta si Whilce Portacio dito sa Pilipinas ay sila kaagad ang naka-posisyon. Bagaman may ilang matatandang traditional artist na nagpunta kay Portacio, hindi nila nakayanan ang hinihingi ng American comics. Kaya no choice sila kundi bumalik na lang ulit sa Atlas at GASI.

Sa kabilang banda, ang mga ‘bagong kilusan’ ang naging representative ng Filipino art na ipinakilala ni Portacio sa mga editors sa Amerika. Kasabay ng ilan ding maliliit na grupo na dili iba’t collectors at supporters din ng American comicbooks.

Tanging si Lan Medina lang ang mula sa traditional komiks ang pumosisyon nang mga panahong iyon. Ang ibang mga sumubok, na hindi kayang tanggapin ang puna galing sa dayuhan, nagsibalik na lang sa local publication. At karamihan ay nagtakbuhan na lang sa mga animation studios.

Unti-unti nang namamatay ang komiks. Pabawas na ng pabawas bawat linggo ang inilalabas na komiks. Nagbawas na rin ng mga editors. Kaya karamihan ng mga mahuhusay ay nagsipag-alisan na. Ang mga matatanda naman ay nagsipag-retiro na.

Dumating sa puntong kinapos na ng tao ang publikasyon. Ginawan na ng paraan ng ilang editors, nag-reprint ng ilang materyales. At dahil kapos pa rin sa artist, tinanggap na ang mga nag-aapply na bago kahit hindi pasado sa standard.

Windang na ang mga publications ng mga panahong ito. Kung kani-kanino na sinisi ang pagbagsak ng komiks—sa istorya, sa drawing, sa pagdami ng sinehan, sa VCD, sa ekonomiya. Walang malinaw na pag-uusap na nangyari sa pagitan ng mga publishers, editors, at contributors. Wala ring survey na isinagawa kung bakit humina na talaga ang komiks. Sa madaling salita, walang pag-aaral na isinagawa dito.

Hanggang sa tuluyan na lang itong mawala. Isinara na ang GASI. Nabenta ang Atlas—patuloy pa rin na naglabas ng komiks ngunit hindi na mapigil ang paghina. Kung anu-ano nang gimik ang ginamit, hindi pa rin umubra.

Samantala, unti-unting nag-i-evolve ang paningin ng ilang nagkakainteres sa komiks. Ang bagong henerasyon ay hindi na nakatuon sa traditional Filipino komiks, kundi kung ano na ang bagong inilalabas ng Amerika at Japan.

Sa maniwala kayo at sa hindi, dumating sa puntong nagkaroon ng diskriminasyon laban sa mga tradionalist. Ang mga gumagawa noon sa GASI at Atlas ay pinaratangang ‘laos na’, ‘luma na’, ‘naiwan na sa kangkungan’.

Sinusugan pa ito nang magsulputan ang mga maliit na independent publishers at mga manga enthusiasts na handang maglabas ng kanilang pera sa printing para lang mailabas ang kani-kanilang komiks.

Ang masakit na nangyari, nasarhan ang ilang mahahalagang impormasyon patungkol sa komiks ng Pilipino at pinagmulan nito. Wala nang nakaalala kay Francisco Coching, Nestor Redondo, Alfredo Alcala, Alex Niño, at maging sa ama ng komiks na si Antonio Velasquez.


“Many of the genre’s pioneers died lonely and forgotten. Tony Velasquez, creator of Kenkoy, whom may consider the father of Filipino comics, committed suicide after being evicted from his home, bitter and penniless.”

Eric Caruncho
Sunday Inquirer

TOTI CERDA's PAINTING EXHIBIT

Matagumpay na naidaos ang launching ng painting exhibit ni toti Cerda sa Art Center sa Megamall. Halos walong taon nang hindi nagkikita ang mga dating magkakasama sa komiks. Sa ganito ng mga event na lang kami nagkakabalitaan. Kabilang sa mga nagsidalo sina Larry Santiago, Rolan Guina, Rey & Rod Macutay, Ron Amatos, Rommel Fabian, Lui Antonio, Noah Salonga, Elmo Bondoc, at iba pa na hindi ko na maalala ang mga pangalan.

Kapapanalo lang ulit ng award ni Toti at siya ang naging grand prize. The best ka talaga, Toti!


Rommel Fabian, feeling nasa Luneta.



Isa sa pinakagusto ko sa mga naka-display. Tingnan niyo ang tubig.




Ang mga Glasshouse Graphics boys.


Ron Amatos, Rod & Rey Macutay, Rommel Fabian, Elmo Bondoc at Noah Salonga.




Wag nyo nang tingnan ang mukha ko, tingnan nyo na lang ang mga painting ni Toti sa likod.



Ako, Larry Santiago at Elmo Bondoc.



Group shot.



Entrance ng Art Center.



Group hug naman kayo!



Toti Cerda at Rolan Guina.

Q4

“The artist is beyond defining. But I think for a person to be one, he must have experienced suffering. And in this regard I qualify as an artist. Because I have really suffered. Readers are sometimes reduced to tears when reading my work. Because what they are reading are actually my experiences.”

Mars Ravelo

MAY ESTILO NGA BA ANG MGA PILIPINO? (Part 7)

ANG MGA LUMIHIS

Malupit ang naging patakaran sa mga publication sa dibuhong Pilipino. Isa sa nakaranas ng kalupitang ito ay si Alex Niño. Sa kanyang mga karanasan, lumalabas na mahirap sa isang dibuhista ang mag-experiment ng uring biswal na bago sa panlasa ng mambabasang Pilipino. Kaya sa ayaw man niya at sa gusto, kailangan niyang sundin ang ‘pattern’ ng pagdidibuho ng mga naunang dibuhista.

Ang ‘pattern’ na ito ay pinanghawakan ng kahit sinumang publisher at editor na may hawak na komiks. Nang mga panahong iyon, kapag ang naiisip mo ay hindi angkop sa sinasabing ‘pangkaraniwang mambabasa’, hindi ka mabibigyan ng trabaho.

Kaya kung gusto mong ipagpatuloy ang sarili mong ‘movement’ ng art, hindi ka puwedeng mag-komiks. Mag-shift ka na lang sa painting. Ang komiks ay hindi puwedeng pag-ekperimentuhan ng mga art movements (gaya ng impressionism, cubism, abstraction, futurism, etc.). Itatali ka nito sa tumpak na paggawa ng pigura ng tao at realisitikong paggamit ng mga eksena.

Sabi nga, si Alex Niño ay ibang breed ng dibuhistang Pilipino. At dahil nga narito siya sa Pilipinas, kailangan niyang sundin ang pamantayan. Katakut-takot ang puna sa kanyang drawing noon na sa Amerika at Europa lang daw nababagay.

Ngunit dumating ang pinakamatinding ‘twist’ sa dibuhong Pilipino. Nang mapunta sa Amerika ang batch nina de Zuñiga, Redondo, Alcala, isa si Niño sa pinapurihan ng mga dayuhan. Madaling napansin ang estilo ni Niño sa mga batch na ito ng mga dibuhistang Pilipino dahil may ‘kakaiba’ sa kanyang gawa kumpara kina Redondo at Alcala. May lumabas din na pagpapasya na ‘very Asian’ daw ang estilo ni Niño, taliwas sa sinasabi ng mga editor na Pilipino na ‘very American’ daw ang kanyang trabaho.



Nagwala ng husto si Alex Niño nang makapagtrabaho sa ibang bansa. Inilabas niya ang estilong alam niyang siya lang ang makagagawa.

Sa tagumpay na ito na inabot ni Niño sa ibang bansa, nakapag-desisyon ang mga sumunod na batch ng editors sa Pilipinas na hindi pala sa lahat ng pagkakataon ay dapat sundin ang ‘pattern’ ng pagdidibuho sa komiks. Kaya nang muling magbalik si Niño sa pagdu-drawing sa komiks ng Pilipino, wala na doon ang mga dating puna ng publishers at editors. Tinanggap ang estilo niya ng paggawa ng komiks dahil hindi kayang tawaran ang tagumpay at papuri na inabot niya sa ibang bansa.



Kung ating babalikan ang kasaysayan, sa mga taong 60s at 70s nagsilabasan ang iba’t ibang idealismo sa pinakaradikal na maiisip ng tao. ‘Culture gone wild!’ sabi nga ng mga moralista nang panahong iyon. Umusbong ang mga kilusang may taglay na bagong pilosopiya--‘hippie’, flower power, sex, drugs & rock n roll, psychedelic. Ang kilusang ito ang humulma sa lipunan nang mga sumunod na henerasyon.

Sa kilusang ito na halos na-absorb ng paniniwala ng buong mundo, naapektuhan din ang pangkabuuang pagtingin sa art. Lumabas ang mga likhang sining patungkol sa ‘Vietnam War’, peace, marijuana, utopia, new age religion. Sinong makakaiwas sa ganitong pagbabago ng kultura? Karamihan ng mga nasa media at kilalang tao ay gumagawa nito—Beatles, Peter, Paul & Mary, Jimi Hendrix, at iba pa. Mga kilusang pinaigting pa lalo ng ‘hippie at rock music’.

Maging ang mundo ng komiks at ginulantang ng kilusang ito. Nagsulputan sa mga Western comicbooks ang mga underground comics—nariyan sina Robert Crumb, S. Clay Wilson, Victor Moscoso, Rick Griffin, at iba pa.

Samantalang nagkakaroon na ng ‘underground movement’ ang comicbook sa ibang bansa, dito sa Pilipinas ay hindi ito naganap (sa tunay nitong ‘sense’, ang underground komiks na lumabas dito sa atin ay pornographic materials—Tiktik, Uhaw, Sabik, etc.—na malayo ang tema sa mga likha ng mga underground comicbook creators ng Kanluran). Kaya walang ‘venue for experimentation’ ang mga nagbabalak mag-iba ng anyo ng komiks natin. Hindi rin kayang suportahan ng isang underground creator ang printing dito sa atin dahil sa kamahalan ng halaga. Magsasayang lang siya ng pera dahil tiyak na hindi maidi-distribute ng maayos ang kanyang komiks dahil ang buong sirkulasyon ng komiks ay dadaan sa mga Roces (ang may-ari ng halos lahat ng komiks publication sa bansa).

Kaya walang choice ang mga manlilikha ng komiks kundi tumakbo sa mga pangunahing publikasyon (gaya ng GASI at Atlas). At sa ayaw man nila at sa gusto, susunod sila sa ‘pattern’ ng mga ito. Ang ‘modern radical art’ ay hindi tanggap sa komiks ng Pilipino. Kung gusto mong mag-inject ng bagong estilo sa iyong gawa, uunti-untiin mo ito. Hindi mo puwedeng isagad. Walang tatanggap sa iyo.

Kaya nga masasabi natin na 100% na lumabas ang tunay na talento ni Alex Niño nang makawala na siya sa komiks ng Pilipino.

Nagkaroon ng kaunting pagbukas ang pintuan ng komiks dahil sa ginawang ito ni Niño, may ilang mga Filipino creators na gumawa na rin ng sarili nilang pananaw sa kanilang sining. Gumawa ng sarili nilang approach at tinanggap naman ito ng mambabasang Pilipino, dahil sa ayaw man natin sa gusto, pati ang mga mambabasang Pilipino ay nag-i-evolve na rin dahil nagsisimula nang dumami ang mga sinehan, programa sa telebisyon at mga printed materials na galing sa ibang bansa.

Sa mga bagong manlilikha pagkatapos ni Niño, lumutang ang pangalang Vincent Kua Jr. Klasiko ang gamit ng mga tauhan sa drawing ni Kua, aminado siya na malaking impluwensya sa kanya ang mga trabaho ni Stan Drake. Makikita sa kanyang mga likha ang kakaibang paggamit ng panels o frames na hindi ginagamit sa mga ‘classic komiks’ natin. At ang lalo pang nagpaigting sa estilong ito ni Kua ay ang delivery niya ng kanyang mga kuwento. Maihahalintulad ko ang kanyang mga trabaho sa mga pelikula ni Alfred Hitchcock. Luma ito kung tutuusin, ngunit sa approach ng Pilipino komiks, bago ito.



Itinayo niya ang VK Komiks Plus noong 80s—na siyang pangunahing kalaban ng Art Nouveau Comics Workshop ni Joseph Christian Santiago nang panahong iyon. Nakapag-produce si Kua ng mga bagong talent sa komiks na hinangaan din nang mga sumunod na taon.

Isa pa sa bumulabog ng husto sa dibuhong Pilipino ay ang pagsulpot si Toti Cerda. Na kung tutuusin, kapag follower ka ng ‘Europian art’, ay wala namang kakaiba sa kanya, dahil sa katotohanan, si Cerda ay naging ‘clone’ ng kilalang illustrator na si Mobeus. Ngunit dahil nga bago sa panlasang Pilipino, inakala ng marami na orihinal si Cerda sa ganitong sining. Ganoon pa man, nagulantang pa rin ang industriya sa ipinakita niyang ito.

Katulad ni Mobeus, hindi sumunod si Cerda sa rendering ng traditional Filipino illustration. 80% ang gamit niya ng pen at 20% lamang ang brush—ginagamit pa niya ito sa mga malalaking ‘blackings’ ng drawing. Kung titingnan kasi natin ang mga naunang dibuhista, karamihan ng mga ito ay 100% hanggang 50% ang gamit ng brush strokes. Samakatuwid, walang dibuhista noon na hindi gumagamit ng brush.

Dahil nga ‘stylized’ ang paggawa ng komiks ni Cerda, inakala ng mga traditional illustrators na hindi talaga ito marunong gumawa ng realistic drawing. Nagkamali sila. Dahil nang bumagsak ang GASI at nang mag-shift si Cerda sa painting, lumabas ang tunay niyang galing sa paggamit ng watercolor. Sa katunayan, isa siya ngayon sa top ten watercolorist ng Pilipinas at inaasahang hindi malayo na magiging kalinya niya ang mga pintor tulad nina Malang, Ang Kiokuk, at iba pa, pagdating ng araw.

May mangilan-ngilan pang mga dibuhista na nagtaguyod ng modernong dibuho sa komiks natin—Ed Albano, Ricky Espineda, at karamihan ng mga dibuhista na hinawakan noon ng editor na si Cely Barria—ngunit hindi naging maimpluwensya ito kumpara sa gawa nina Kua at Cerda na ipinagaya pa ng ilang editors sa mga baguhang dibuhista. Kung titingnan nga natin ang progreso na ilang dibuhista, makikita natin sa mga unang gawa ni Elmo Bondoc ay naging ‘clone’ siya ni Kua. Ang mga sumunod naman kay Cerda ay sina Lucas Jimenes (estudyante ito ni Kua sa VK Komiks Plus), Nestor Tantiado (ngunit aminado naman siya na ipinagaya lang ng editor ang estilo ni Cerda dahil iyon ang patok nang panahong iyon, nang makausap ko nga si Nestor, sinabi niya na si Redondo pa rin ang pangunahin niyang impluwesnya).

Q3

“Sa napansin ko, nagkaroon ng malaking agwat ang management at ang maraming writers at illustrators. Ilang beses na kaming nakipag-meeting, nagbibigay ng suggestions, pero maraming ideas galing sa aming mga contributors ang hindi nabibigyang pansin.

Suwerte na lang siguro ang ilang taong malapit sa management dahil mas nabibigyan sila ng maraming oportunidad. Ang labanan sa publication ay tulad din ng ibang kumpanya. May sipsipan, may palakasan at may bata-bata.

Nagtayo kami ng organisasyon, pero hinarang kaagad nila (ng management). Para bang takot na takot sila na may samahan ng mga illustrators dito sa atin. Ang nasa isip agad nila ay baka mag-welga ang mga ito.

Siyempre, ang trabahong ito ay tulong-tulong. Hindi lang isang tao. Kung wala kami, wala rin sila. Kung may pera lang kami, kahit wala sila, kaya naming ituloy ang komiks.”

Perry Cruz
Artist/ Katipunan ng mga Dibuhistang Pilipino

PAGWASAK SA ‘VISUAL STORYTELLING’

Sa halimbawa kong ito, ipinakita ko na hindi sa lahat ng pagkakataon ay laging nangingibabaw ang ‘visual storytelling’ sa komiks. Saan natin ihahanay ang ganitong klase ng presentasyon na puro panels lang ang aking ginamit? Maituturing ba nating ‘visual storytelling’ ang paggamit ko ng itim at puting panel?




Ibig ko lang ipakita na napaka-powerful na medium ng komiks at hindi ito kayang ‘ikahon’ lalo pa’t patuloy itong naghahanap ng ibang ‘form’.

PATALASTAS LANG ITO!

Ang Bronx Angel ang kahuli-hulihang indie comicbook abroad na ginawa ko. Lalabas ito ng February 2006. Maganda ang mga naging unang review ng libro kaya naman nakatataba ng puso. Parang gusto ko tuloy ulit mag-komiks...


"Bronx Angel really puts the reader into the mindset of a young soldier on the battlefield, and that's something all too relevant in our modern times. Dan Head has something to say about what it means to be just over twenty years old and entrusted with lives on the battlefield, and Randy Valiente's artwork has a nice photo-real approach that nicely conveys the chaos and emotional cost of being in the midst of combat."

- Randy Lander, The Fourth Rail


"I recently got my hands on a preview of another Proletariat Comics release, BRONX ANGEL #0 – and I went in blind. I didn’t know what to expect from the story, or what it was even about. What I got was a well-crafted tale about a Marine Corporal dealing with his rise in ranks thanks to dead man’s shoes and the effect this has on him in combat. Essentially a prequel to the story of the Corporal’s return to civilian life, it’s the most realistic portrayal of a soldier’s lot that I’ve seen in comics. No Nick Fury-style heroics here; this is blood and guts and the horror of war.

- Richard Lovatt, Bad Penny, PaperBack Reader

Q2

“I have this big respect for artists. I think all of them are intelligent enough to know how a panel should be drawn. I am not like other authors whose scripts are full of descriptions, minutely specifying how a particular panel should be drawn. Authors like that. Do not respect the artists who draw their stories.”

Carlo J. Caparas
Creator/ writer
The Phillipine Comics Review, 1980

MAY ESTILO NGA BA ANG MGA PILIPINO? (Part 6)

PARA KANINO ANG ‘STORYTELLING’?

Tandaan natin ang kauna-unahang komiks na Kenkoy ay inilabas sa magasing Liwayway. At tanging si Tony Velasquez lamang ang matatawag natin noon na ‘nag-iisang gumagawa ng komiks’ (bagaman nakasama niya si Romualdo Ramos sa maikling panahon). Sa tagumpay na inani ng Kenkoy, nagkasunod-sunod na ang ilang titulo ng komiks. At siyempre, ang mga ito ay nasa tema rin ng ‘katatawanan’ at komedyang pagsasalarawan ng buhay-Pilipino.

Nang pumasok ang mga komiks na may temang adventure, drama, historical, horror, at iba pa, karamihan ng mga manunulat na sumubok gumawa ng script ng komiks ay mula sa pagsusulat ng mga nobela, maikling kuwento, tula, at iba pang anyo ng literaryong pagsulat.

At dahil ang oryentasyon ng mga manunulat na ito ay nakasentro sa paglikha nila ng mga diyalogo, captions at narrations, ay nagamit lang nila ang deskripsyon para sa mga dibuhista bilang sangkap sa mga kuwentong direktang galing mismo sa kanilang utak. Sa point of view ng writer ng ganitong panahon: Ako ang puno ng kuwentong komiks, at hindi tatakbo ang kuwentong ito kung wala ako.

At dahil malinaw ang mga salitang ginamit sa presentasyon ng kuwentong ibinigay ng manunulat sa dibuhista, ang nasa isip ng huli ay hindi ang pakialaman ang ‘inner camera’ ng manunulat. Ang atensyon ng dibuhista ay hindi ‘pagalawin’ ang larawan kundi pagandahin ang ‘craft’ na kanyang taglay—iyon ay walang iba kundi i-translate ng maayos at maganda ang ‘inner camera’ ng writer. Ang ‘kagandahang’ ito na sinasabi ng dibuhista ay ang paggawa ng magandang mukha ng tauhan, matikas ng tayo ng lalake, feminine na kilos ng babae, makatotohanang paggamit ng liwanag at dilim, realistikong background, at malinis na hagod ng brush.

Kaya nga hindi nakapagtatakang sa oryentasyong ito ng ating mga dibuhista, bihasa tayo sa paglalapis, sa pagtitinta, sa paggawa ng background, at sa rendering. Na kadalasan ay hindi ‘nakakaya’ ng ilang dibuhista ng ibang bansa (hindi uso sa atin ang penciller at inker gaya ng sa Amerika at Europa, at iba ang tagagawa ng background gaya ng sa Japan—dito sa atin, nilalagare ng dibuhista ang lahat—lapis, tinta, ultimo lettering at kulay—nang mauso ang teknikolor sa komiks natin).

Isa pa ring dahilan ay dahil nga appealing sa atin ng mga lumang trabaho ng mga early comicbooks na nakaimpluwensya sa atin. Ang mga halimbawa ng mga unang komiks na ito ang naging batayan natin sa ating komiks.


Makikita sa gawang ito ni Hal Foster sa Prince Valiant na mas malaki ang papel ng ‘written words’ kesa sa biswal. Although talaga namang kamangha-mangha ang gamit ni Foster ng larawan sa kanyang komiks.


At dahil malaki ang ginagampanan ng manunulat para maunawaan ng mambabasa ang komiks, hindi alintana ng dibuhista kung kaya ba niyang magpatakbo ng kuwento sa pamamagitan ng kanyang drawing. Inuulit ko ulit, dahil nakatuon ang pansin niya sa craft bilang illustrator at hindi ‘storyteller’.

Nang dumagsa na parang kabute ang ating komiks noong late 70’s hanggang 80’s (na sa loob ng isang linggo ay daan-daan ang komiks na nakikita natin sa bangketa at mga arkilahan, naghanap ng paraan ang mga illustrator natin na mapabilis ang kanilang trabaho dahil santambak at sandamukal ang idu-drawing na script ang nag-aabang sa kanila. Doon nauso ang tinatawag sa publication na ‘ulo-ulo’. Ibig sabihin, karaniwan nang ginagawa ng nagmamadaling dibuhista noon ay ‘puro ulo na lang ang dinu-drawing sa bawat frame’. Halos wala nang nagdu-drawing ng background, lalo na ng full shot. Isa nga sa naging karanasan ko, ang inilagay kong illustration guide sa isa kong script na ginawa ay ipakita ang karakter na babae at lalake na papasok sa pintuan ng motel habang magkaakbay. Ang ginawa ng illustrator, shinort cut ang eksena, ang ipinakita na lang ay close up ng kamay ng lalake na nakahawak sa doorknob.

Isa si Joey Celerio sa magaling na dibuhista noong 80s ngunit dahil sa dami ng trabaho ay kailangan niyang makaisip ng paraan para mapabilis ang trabaho kung ayaw niyang sumablay sa linggo-linggong deadline.


Sa madaling salita, nagkaroon ng ‘dayaan’ sa presentasyon ng komiks ng mga panahong iyon. Hindi naman nababahala ang manunulat, lalo na ang mismong dibuhista, dahil kung susumahin sa kabuuan, mauunawaan pa rin naman ng mambabasa ang kuwento. Kahit pa puro ulo ang makikita mo sa buong pahina (kahit pa nga sa buong istorya), malalaman mo pa rin ang takbo ng kuwento dahil sa mga dialogues at captions na ginamit ng manunulat. Uulitin ko na naman, dahil nga ‘words-oriented ang komiks natin.

At totoo rin na nagpababa sa kalidad ng komiks ng panahong iyon ang ginawa ng mga dibuhista natin (kaya nga kung pag-aaralan natin ang sinabi ni Francisco Coching sa inilagay ko sa Quotation 1 na nasa ibaba, makikita natin na alam niya ang nangyayari sa komiks ng panahong iyon—at mayroon siyang mga pinatatamaan dito). Ngunit ano nga ba ang magagawa ng mga writers at illustrators na ito? Ang dami-daming komiks, kailangan nilang tumapos ng deadline. Tandaan pa natin na ang weekly (minsan pa at dalawang beses sa isang linggo ang labas ng komiks natin). Si Hal Santiago noon ay tumatapos ng 15 pages ng drawing—na fully inked—sa loob ng isang araw. Ngunit alam kong may mas mabilis pa, dahil natatandaan ko noon nang minsan pag-drawingin niya ako ng mukha ng tao, natapos ko kaagad ng limang minuto, ang biro niya sa akin ay, “Para kang si Rico Rival, malingat ka lang e tapos na ang isang page.”

Totoo din naman, dahil nang makarating din si Alfredo Alcala sa Amerika at makita ng mga Amerkano kung paano siya magtrabaho, hindi rin makapaniwala ang mga ito, kayang tumapos ni Alcala ng isang buong comicbook—fully inked—sa loob ng isang linggo. At kung titingnan pa natin ang estilo ni Alcala, punung-puno ng render at hatching ang bawat pahina, kaya halos hindi mo ma-imagine kung gaano kabilis ang taong ito. Ang kainaman pa ay hindi nawawala ang kalidad sa kanyang trabaho.

Ang aking konklusyon, ang ‘storytelling’ na sinasabi ng Western comicbook ay hindi isang absolutong katotohanan na dapat pairalin sa tuwing gagawa tayo ng komiks. Totoong mas nabibigyan ng buhay ang ‘medium ng komiks’ sa sinasabing ‘storytelling’, ngunit hindi ibig sabihin na kapag hindi ka gumamit nito ay hindi na epektibo ang isang komiks.

Ano ang naging batayan ng ‘Western comicbook movement’ at sinabi nilang mahina sa storytelling ang mga dibuhista Pilipino? Dahil ba mayroon silang sariling pagkaunawa dito? Mayroon silang standard na sinusunod? Paano natin sasabihin na hindi epektibo ang komiks ng Pilipino gayong napakaraming dekada na itong tinatangkilik ng ating mga kababayan? Nagkamatayan na ang mga matatandang creators ng komiks at mga mambabasa nito ngunit wala ni isa mang nagreklamo na mahina ang storytelling ng isang dibuhista.

Hindi totoong mahina ang ‘storytelling’ ng mga Pilipino. Nagkataon lang talaga na ‘magkaiba’ ang komiks natin kumpara sa ibang bansa. At ang ‘rules’ na sinasabi ng mga taga-ibang kultura ay hindi aplikable sa komiks na ginagawa ng mga Pilipino. Siguro ay ‘minalas’ lang tayo sa punang ito dahil karamihan ng ating mga dibuhista ay nakapag-drawing sa Amerika at kailangan nilang tanggapin ang sinasabi ng ‘comicbook movement’ na naroon.

Kung bibigyan natin ng malalim na batayan ang depinisyon ng komiks, o kung sakali mang ipapa-define natin ang tunay na anyo nito, saan nga ba nakakiling ang komiks? Sa mga salitang nakasulat dito o sa mga drawing? Pantay ba ang gamit ng words at visual? O mas lamang ang salita kesa sa biswal, o pabaligtad? Ano man ang kalabasan nito, ang absoluto ay nasa mismong gumagawa ng ‘kanyang’ komiks.

Kung absoluto ang pagtuturo ng Western comicbook movement sa ‘storytelling’ (lalo na ang mga malalaking publication tulad ng Marvel, DC, at iba), saan natin ihahanay ang ilang mga comicbook creators na may sarili nilang paraan ng presentasyon at paggamit ng biswal bilang palaman sa mga kuwentong kanilang ginagawa?

Magiging excuse ba sina Dave McKean, David Mack, Chris Ware, at sangkatutak pang hindi sumusunod sa mainstream comicbooks dahil stylized ang kanilang estilo?



Vier Mauern
Nina Neil Gaiman at Dave McKean





Kabuki
Ni David Mack




Jimmy Corrigan: The Smartest Kid on Earth
Ni Chris Ware

Para sa akin, abstrakto ang ‘storytelling’sa tunay nitong esensya. Katulad ito ng literatura na mayroong lebel ng pagiging direkta at pagiging metaporika. Maari itong maging singlinaw ng ‘storyboarding’, madaling unawain gaya ng ‘mainstream American comicbooks’ (hinahaluan ng epektibong layouting ang kanilang storytelling kaya magaan sa mata), eksaheradong naratibo gaya ng komiks ng Japan, ang ‘pictorial-like-scene’ na ginagawa ng mga Pilipino, at ang walang katapusang pagtutuklas ng bagong presentasyon ng ‘comics-as-art movement’.








Untitled
Ni Richard McGuire

QUOTATION 1

Magmula ngayon ay maglalagay ako dito ng mga quotations tungkol sa komiks galing sa iba’t ibang personalidad. Ang mga ito ay mula sa mga published articles, napakinggan sa mga interviews, at personal na panayam ko sa kanila.


“Kailangan nilang pagandahin ang kanilang trabaho. Kailangan nilang magtiyaga, at magka-ambisyon na paunlarin ang kanilang sining, at ang komiks; kailangan din nilang magsikap. Hindi sa lahat ng panahon ay salapi ang dapat isaalang-alang. They appear to look only after themselves, without thought to art, or the readers who patronize comics.”

Francisco Coching
Creator/ artist
The Phillipine Comics Review, 1980

MAY ESTILO NGA BA ANG MGA PILIPINO? (Part 5)

KUWENTONG KOMIKS

Ang totoo ay hindi ako naging tagasubaybay ng comics ng Amerika at ibang bansa. Kung hindi pa nga ako nagkaroon ng trabaho sa ilang publications sa US, hindi ko matututunang bumili sa mga comics shop gaya ng Filbars, Comic Quest at iba pa. Pero mayroon akong halos isang cabinet ng mga comics na gawa galing sa iba’t ibang bansa. Sinimulan ko ito ipunin bata pa lang ako, nabili ko sa mga book sales, garage sales, lalo na sa gilid-gilid na bangketa sa Recto at Avenida. Kaya karamihan ng mga comicbook kong foreign ay manilaw-nilaw na sa kalumaan, nagugulat na nga lang ako pag nakakatanggap ako ng information na malaki na pala ang value ng isa kong particular na comics.

Hindi rin naman ako kolektor ng mga Pilipino komiks. Kailan ko lang din nalaman na may mga tao na rin palang nagsisimulang mangolekta ng komiks na gawa dito sa Pilipinas—gaya nina Dennis Villegas, Gerry Alanguilan, at iba pa. Ang kagandahan lang sa akin, ang dami kong naitabing komiks ng Pilipino, hindi kasi ako marunong magtapon ng mga lumang gamit, lalo na print materials. Saka ko lang na-realize, kung may halaga na ngayon ang mga lumang komiks natin, bakit hindi ko pahalagahan itong mga naitabi ko. Kung susumahin, mayroon akong daan-daang kopya ng mga komiks ng Pilipino. Sa ngayon ay iniingatan ko na ito at wala na akong balak ipagbili.

Ang punto ko lang dito ay talagang halos hindi pa nga ako nag-aaral sa eskuwelhan noon ay tagasubaybay na ako ng komiks. Hindi pa man ako marunong magbasa ay natutuwa na ako sa drawings ng mga tauhan na naroon.

Hindi naman sa pagbubuhat ng sariling bangko, kung sakali mang may trivia contest dito tungkol sa komiks ng Pilipino, tiyak na lalaban ako. Mas kabisado ko ang laman ng komiks mula late ‘70s hanggang mid ‘90s dahil ito ang panahon ng kasibulan ko. Tanungin mo ako ng title ng isang nobela, sasabihin ko ang writer at illustrator. Nang makapagtrabaho na ako sa GASI, saka ko binalikan ang history ng komiks sa tulong na rin ng mga reperensyang nasa library ni Hal Santiago. Dahil doon ay nagkainteres na akong makipag-usap sa mga matatandang illustrators at writers.

Tumanda na ako sa pagbabasa ng komiks ng Pilipino.

Kinasanayan ko nang magbasa ng kuwento na gawa ng ating mga manunulat sa komiks. Hindi ko kailanman pinangarap na maging writer. Ang gusto ko lang noon ay maging illustrator. Kaya ang mga unang taon ko noon sa GASI, wala akong ginawa noon kundi i-drawing ang script ng iba’t ibang writer. Ngunit hindi ako aware na may talent pala ako sa paggawa ng script. Wala pa akong pormal na edukasyon sa pagsusulat pero mayroon na akong idea kung epektibo ang isang script na ibinigay sa akin. Madalas ay nakakakita ako ng loopholes, at mas madalas siyempre, ang illogical na trato sa istorya.

Kusang lumabas ang talent ko sa scriptwriting nang sabihan ako ng isang editor sa West Publication, si Liza Tan, “Randy, mas gusto ko na magsulat ka na lang ng kuwento. Wag ka nang mag-drawing. Ang pangit ng drawing mo e!” Dahil doon ay binigyan niya ako ng break na regular na makapagpasa ng script sa mga komiks na kanyang hinahawakan (ang asawa ni Liza Tan ay ang isa ring tanyag na manunulat at editor na si Mike Tan. Si Mike ang kauna-unahang editor sa GASI noon na nag-reject ng drawing ko. Nakakatawa lang dahil pagkalipas ng ilang taon ay hinimok din ako ni Mike na nagsulat ng script sa pelikula dahil naging financially rewarding ito sa kanya at unti-unti nang bumabagsak ang komiks).

Bago pa man ako nakagawa ng mga indie comics sa US ay nakakita na ako ng script na gawa ng mga Amerkano. Minsan ay ilang sample scripts sa likod ng ilang US publications. Pero ang nakikita ko lang kaibahan noon ay ang technicalities sa pagsusulat ng script nila kumpara sa atin. Halimbawa, ang tawag nila sa box ng eksena ay ‘panel’, pero ang tawag dito sa atin ay ‘frame’. Karaniwan na dito sa atin, ang I.G. o ‘illustration guide, ay nilalagay sa hulihan ng isang frame:

Frame 1
Adan : Eba, kinain mo na agad ‘yang mansanas, hindi mo pa nga hinuhugasan.
Eba : Okey lang ‘yun, hindi pa rin naman ako nagtu-toothbrush e.

I.G. Ipakita sina Adan ay Eba na nasa gitna ng hardin ng Eden, may hawak na mansanas si Eba habang nakatingin dito si Adan.


Samantalang sa script ng Amerika, karaniwan na itong nakikita sa unahan bago pa ang caption at dialogues:


Page 1 – Splash Page
An FDNY fireman stands outside of Angel’s father’s diner holding a slowly streaming fire hose. The diner is now a smoldering ruin, and the fireman is just trying to put out the last of the smoldering embers. Behind him two inner city kids (Gary and Tony) have just run up to ask what’s going on. We can see a large hook-and-ladder fire truck in the background.

Narration: Just like that we lost everything. I don’t know if the man was right when he said that War is Hell, but the Professor sure knew what he was talking about.
Gary: Damn man! This place got trashed, yo…
Tony: Yeah man… Check it out.
Narration: War is economics… at least for its victims.


At sa loob na rin ng ilang taon kong paggawa ng comics abroad at pagbasa ng iba’t ibang gawa ng scriptwriter na Amerkano, ay nagkaroon ako ng pagkakataon na pag-aralan ng maingat ang pagkakaiba ng paggawa natin ng script kumpara sa kanila. Iba ang ‘way of thought’ ng scriptwriter ng Amerika kumpara dito. Ito ay sa usapin ng ‘technicalities’ at hindi ng idea (of course, ang konspeto at idea ay universal, maari itong isipin kahit ano pa ang lahi mo).

Nagkaroon ako ng konklusyon na kung sakaling isasabak ng comics scriptwriting si Mars Ravelo sa Amerika ay hindi siya magiging epektibo. Gaya rin, pag isinabak mo dito sa atin si Neil Gaiman ay hindi rin siya uubra. Uulitin ko ulit, hindi ito sa usapin ng konsepto ng kuwento kundi sa technicalities ng scriptwriting.

Narito ang klasipikasyon ng pagkakaiba ng dalawa:

Una, pareho silang nagtuturing na ang komiks ay ‘visual narrative’. Na epektibo ang isang kuwento kung sasamahan ng ‘visual aids’—gaya rin ng mga children’s book. Ang pagkakaiba ay ang mismong presentasyon. Sa ‘way of thought’ ng Pilipino, mas nangingibabaw ang gawa ng writer, taga-execute lang ang illustrator. Ang ‘visual aid’ na nasa isip ng writer ay talagang sa ‘aid’(pantulong) lang natatapos. Samantalang sa ‘way of thought’ ang Amerkano, ang ‘visual aid’ ay hindi lamang ‘aid’ kundi isang mekanismo para mas maunawaan pa mismo ang sinasabing ‘storytelling’.

Inuulit ko, ang pamantayang ito ay mauugat sa impluwensyang ibinigay noon ni Will Eisner.

Ikalawa, dahil nga may kani-kaniyang ‘way of thinking’ ang dalawang writer, magkaiba rin ang kinalabasan ng presentasyon.

Sa halimbawang ito ng isang pahina na gawa ni Mars Ravelo sa unang isyu ng ‘Darna’, makikita na natin na nangingibabaw ang manunulat sa paglalahad ng kuwento.



Alisin man natin ang drawing ni Nestor Redondo ay tiyak na mauunawaan natin ang takbo ng mga eksena. Ang mismong buod ng mga pangyayari na ibig ipahiwatig ni Ravelo ay epektibo niyang naiparating sa kanyang mga ‘titik’.



Samantalang sa isang pahina na ito ng ‘The Building’ ni Will Eisner, makikita kaagad ang mekanismo ng effective visual storytelling na nagpatakbo sa mismong ibig ipahiwatig ng manunulat.


Kaya nga kapag inalis mo ang mismong drawing ni Eisner ay tiyak na hindi mo mauunawaan ang nangyayari. Makakaligtaan mo ang mismong ‘diwa’ ng kuwento.




Maari ninyong masabi, kaya siguro ganito ay dahil writer/artist si Will Eisner samantalang writer lang si Mars Ravelo (although dati siyang nagdu-drawing).

Ngunit hindi ito ang aktuwal na dahilan. Napakaraming writer na Amerkano na hindi nagdu-drawing ngunit ang ‘way of thinking’ ay kinabibilangan ng ‘storytelling’ para sa artist. Samantalang napakarami rin namang writer/illustrator na Pilipino na ang halimbawang pahina ni Mars Ravelo ang kinatularan—Alfredo Alcala, Jim Fernandez, Hal Santiago, Mar Santana, Vic Catan Jr., Rod Santiago, Karl Comendador, at iba pa. Sa katunayan, maging si Francisco Coching na isa ring writer/illustrator ay ‘dinala’ rin ang ganitong sistema ng paggawa ng komiks.

Bagama’t ipinapakilala na ng husto ang ‘visual storytelling’ sa Amerika matagal nang panahon, ay hindi pa rin ito naa-absorb ng mga Pilipino. Umabot ng napakatagal na panahon na ganito ang paggawa natin ng komiks.

Maihahalintulad ko na may pagkakahawig ang pagsusulat natin ng komiks script sa script ng radio drama. Subukan ninyong magbigkas ng may malakas na boses ang isang short story natin sa komiks, tiyak na mauunawaan ang istorya ng makakarinig.


Papalaunin pa natin ito sa susunod...

MAY ESTILO NGA BA ANG MGA PILIPINO? (Part 4)

‘SILENT SCHOOLS’

Aminado ang mga matatandang illustrators na nagkaroon ng malaking impluwensya sa kanila ang gawa nina Hal Foster (Prince Valiant) at Alex Raymond (FlashGordon, Rip Kirby). Hindi naman kataka-taka dahil kahit na sa ibang bansa ay kinilala rin ang dalawa bilang mga top comics creators.


Si Hal Foster ang pangunahing idolo ni Hal Santiago sa komiks. Sa katunayan, pati ang pangalan niya ay isinunod sa pangalan nito. Maging ang kanyang mga anak na sina Tristram at Parcenet ay galing sa mga tauhan ng Prince Valiant.


Si Alfredo Alcala ay hindi rin kinakalimutan na isa sa kanyang hinangaan sa komiks ay si Alex Raymond


Ang katotohanan, karaniwan nang iginuguhit ng mga artist noon sa komiks ay galing sa konsepto ng ‘caucasian standard’. Kung atin ding babalikan ang kasaysayan ng pelikula, karamihan ng mga artista lumalabas noon sa pelikula ay puro mestiso at mestisa. Sa madaling salita, iba ang naging na ‘appeal’ sa atin ng kagandahang hindi naman talaga likas sa atin.

Ang komiks ay maihahalintulad sa pelikulang isinalin sa papel. Ang nag-‘eexecute’ ng mga larawan at hitsura nito ay nasa kamay ng illustrator. Kahit pa nga sandamukal ang ‘illustration’s guide’ ng writer, sa dibuhista pa rin mauuwi ang pinakahuling pagpapasya. At dahil papasibol na rin ang pelikula noong araw, ang mga magasin ay kinatatampukan ng mga ‘caucasian beauties’, nakakuha ng basehan dito ang mga Pilipinong dibuhista.

Sa kabilang banda, ang pagpatok ng mga ‘Western standards’ partikular na ang gawa ng mga Amerikano, ay mayroon pa rin mangilan-ngilan sa ating mga dibuhista ang ipinagpatuloy ang ‘ilustrasyong Pilipino’ sa basehang hindi dapat sundin ang mga ‘caucasian type’ of human figure drawing—halimbawa, hindi dapat na nagdu-drawing tayo ng lalake na may walong ulo ang sukat, ang Pilipino daw ay nasa lima hanggang anim na ulo lamang ang sukat. Kapag lumampas sa batayang ito, itinuturing nang gawa ng Amerkano ang impluwensya.

Kabilang sa kilusang ito ang trabaho ni Francisco Reyes. Kung papansining mabuti, ang estilo ng paggawa niya ng tao ay nasa ‘standard’ ng sukat ng Pilipino. Nakuha ito ni Coching, at isinalin naman sa mga susunod pang mga estudyante—tulad ni Rico Javinal. Pinilit din ng kilusang ito na maging ang mga mukha ng tauhan ay maging Pilipinong-Pilipino. Karaniwan nang hindi gaanong tinatangusan ang mga ilong ng babae’t lalake, ang kilos ng mga tao sa eksena ay natural na galaw-Pilipino na matatagpuan sa pang-araw-araw na buhay ng panahong iyon.

Bagama’t ganito ang itinataguyod ng kilusang ito, pagdating pa rin sa paggamit ng shades and shadows, rendering, linya, ay nakabase pa rin sa standard ng West.

Samantala, habang pilit na itinataguyod ng kilusang ito ang pagpapakita ng paggamit ng ‘likas na Pilipino’ sa mga dibuho sa komiks, patuloy pa rin naman ang ilan sa pagsunod pa rin sa standard na sinimulan ng Kanluranin.

Isa sa nagtagumpay sa linyang ito ang mga gawa ni Nestor Redondo. Ang paggawa niya ng mga tao ay pampelikulang Hollywood ang kinaangkupan, ang paggamit ng liwanag at dilim, pati ang hagod at linya.

Nagkaroon noon ng dalawang school—na maituturing kong ‘silent school’—sa paggawa ng dibuhong Pilipino sa komiks. Mauunawaan natin ito sa ‘linyang’ tinutumbok ng mga sumunod na artist pagkatapos nina Coching at Redondo.

Nagkuwento sa akin noon si Hal Santiago. Una siyang lumapit kay Francisco Coching. Ipinakita niya ang kanyang mga sample drawings, at dahil nga si Hal Foster ang pangunahin niyang ginagaya, ang sabi kaagad sa kanya ni Coching ay, “Kay Redondo ka pumunta, Americanized ang drawing mo.”

Ibig sabihin, mayroon na ring standards na sinusundan ang ating mga dibuhista noon.

Sa pag-usad ng panahon, nagkaroon ng ‘merging point’ ang dalawang eskuwelahan. Ganito kasi ang sistema ng mga gustong sumubok maging dibuhista sa komiks noong araw, hindi ka puwedeng matutong mag-drawing hangga’t hindi ka nangongopya. Sa traditional na pagtuturo ng mga matatandang illustrators, hindi ka nito tuturuan ng kung anu-anong teorya, pilosopiya, at teknikalidad sa paggawa ng komiks. Sasalangan ka kaagad ng mga ito ng mga reperensya at ipapakopya sa iyo ng gayang-gaya ang bawat panel at eksena na makikita mo. Pati ang mismong pagpitik ng rendering at paggamit ng ‘thick and thin lines’. Tuturuan ka pa ng mga ito na, dahil nagsisimula ka pa lang, kopyahin mo ng angkop na angkop ang mga reperensyang nasa harap mo.

Dahil may mga dibuhista na hindi naman talaga puwedeng pagkasyahin sa isang reperensya at iisang estilo, may mga pagkakataong napagsasama ang mga batayan ng dalawang pangunahing ‘eskuwelahan’ ng paggawa ng dibuho sa komiks. Ang kinalabasan, pagsasanib ng dalawa at tinatawag na ‘bagong estilo’ sa paggawa ng komiks.

Ngunit sa katotohanan, hindi naman talaga nagbago ng husto ang paggawa ng komiks.

Dahil sanay na sanay ang mga dibuhistang Pilipino sa mga standard na ating kinamulatan sa pagtangkilik sa sining, mas pinaboran natin ang mga mahuhusay na artist na kahit hindi nakalinya sa komiks ay nagkaroon ng malaking impact sa kanila. Sabi ko nga, kahit kailan ay walang nanggaya noon sa mga trabaho nina Jack Kirby at Will Eisner. Mas tinangkilik ng mga matatandang illustrators ang mga gawa nina Frank Frazzeta, Joseph Christian Leyendecker, Charles Dana Gibson, Burne Hogarth, Norman Rockwell, Howard Pyle, at iba pang kakontemporaryo. Sa madaling salita, ang basehan noon ng mga papasok sa komiks ay kailangang makilala ang mga painters/artists na ito.

Hindi noon pinahahalagahan ang ‘storytelling’ sa paggawa ng komiks. Walang pormal na kaalaman dito ang mga unang illustrators natin. Ang malinaw na basehan lang ay gumawa ng eksena na parang sa pelikula.

Mas napagbuhusan ng pansin ang paggawa ng pigura ng tao, ang rendering, ang paggamit ng shades and shadows, ang pagkakasa ng mga tao sa isang partikular na panel (layouting), at ang consistent na paggamit ng brush stroke (kaya hindi matatawaran na magagaling ang mga dibuhistang Pilipino sa paghawak ng brush—ayon sa kuwento ng mga matatanda, kahit na ang pagli-lettering noon ng captions at dialogues ay brush ang ginagamit).

Sa kabuuan, ang mga dibuhistang Pilipino nang mga panahong iyon ay nakatuon sa pagiging illustrator (literal na pagkaunawa) at hindi maging 'storyteller' (sa batayang Amerkano ng paggawa ng komiks). Kaya nga hindi mapapasubalian, pagawin mo ng pin up at single illustration ang dibuhistang Pilipino, hindi lang manlalaki ang mata mo, siguradong tutulo pa ang laway mo. Makikita ito sa mga covers na ginawa ni Coching, sa mga published artworks ni Redondo at Alcala, at sa mga full-spread illustrations ng iba pang maestro sa komiks.

Nagkaroon ng biruan noon ang mga dibuhista, na si Frederic Remington daw, kapag nag-painting ng kabayo, hindi lang mukhang totoo, maaamoy mo pa ang kabayo. Ibig sabihin, napapalabas nito ang mga karakter sa painting na makatotohanan. Kaya naging lesson ito sa mga sumunod na dibuhista, sabi ng mga matatanda, kapag nag-drawing ka, hindi mo lang dapat na maramdaman ang ginagawa mo, dapat ay naaamoy mo pa.


Maituturing na master of pen & ink technique si Howard Pyle, ilang dibuhistang Pilipino ang kumuha ng style dito, kabilang si Alfredo Alcala.



Isa rin sa maimpluwensya ay ang mga trabaho ni Norman Rockwell. Malambot ang kanyang layouting at may 'humorous in nature'. Makikita ang impluwensyang ito sa paggawa ng ilang 'cover arts' ni Francisco Coching.


Si Joseph Christian Leyendecker ay hinangaan sa pagkakaroon ng kakaibang paggawa ng tupi ng damit at rendering ng balat. Makikita sa ilang painting ni Alcala ang impluwensyang ito. Maging ang mga late '70s artists na sina Joey at Louie Celerio ay kakikitaan ng estilong ito ni Leyendecker.

Sumikat ang 'Gibson Girl' ni Charles Dana Gibson, hindi dahil sa kanyang rendering kundi kapag gumawa siya ng babae ay hindi lang hahanga ang titingin, siguradong mai-in love pa. Napakalakas ng impluwensyang ito, sa katunayan, maging si Leyendecker ay gumaya rin kay Gibson ngunit nakasentro naman ito sa paggawa ng lalake. Kung papansining mabuti, kapag gumawa ng babaeng drawing si Hal Santiago ay makikita ang lakas ng impluwensya ni Gibson.



Hindi maaring kalimutan ang mga obra ni Frank Frazzetta kapag 'fantasy comcepts' ang pinag-usapan. maraming dibuhistang Pilipino ang naimpluwensyahan din nito lalo na nang umusbong na parang kabute ang mga fantasy-adventure sa ating komiks noong araw.

Ngunit ito ay isa lamang puwersa kung bakit pigil ang pag-aaral ng mga dibuhista noon sa sinasabing 'storytelling'. Mayroon pang ilang dahilan kung bakit hindi natin nasusunod ang 'storytelling' na sinasabi ni Will Eisner. Iyan ang ibibigay ko sa susunod.

TIPS NG PAGSUSULAT MULA KAY ELENA PATRON

Pansamantala muna nating putulin ang paksang ‘May Estilo nga ba ang mga Pilipino?” Hayaan niyo munang i-share ko sa inyo ang ilang tips galing sa isang matagumpay na manunulat ng komiks na si Elena Patron. Ito ay kanyang ibinigay sa isa sa pinakahuling komiks scriptwriting workshop na isinagawa sa Atlas Publication noong April 1997.




Nagulat ako nang isama ako ni Tita Elena sa isang silid sa kanyang bahay sa Las Piñas kung saan makikita doon ang lahat ng awards at papuri na nakuha niya sa tagal na pagiging manunulat sa komiks. Punum-puno ng plake, certificate, trophy at posters ng mga nobela niyang naisapelikula ang buong kuwarto. Hindi matatawaran na isa siya sa mga babaeng manunulat na naging matagumpay at malayo ang narating sa mundo ng pagsusulat. Sa kasalukuyan, siya ay nagsusulat pa rin sa Liwayway magasin at ilang romance pocketbooks.


ANO ANG LIHIM KUNG BAKIT MAYROONG NAGIGING TAGUMPAY NA MANUNULAT? MAY SIKRETO BA PARA SA TAGUMPAY O TALAGANG SUWERTE-SUWERTE LANG?

Iakma ninyo ang inyong style o paraan ng pagsulat sa tinatawag nating ‘market’ na siyang pagbebentahan ng inyong susulatin o sinusulat. Humigit-kumulang, alam ninyo kung sinu-sino ang mga suki nating mambabasa sa komiks. Humigit-kumulang, alam na ninyo kung anong klaseng kuwento ang kanilang kinalulugdang basahin.

Maging pamilyar sa gusto at inaayawan ng ating mga editors ng komiks na pagbibigyan ng ating sinusulat. Ang mga editors o patnugot ang nakakaalam kung ano ang dapat ilaman sa hawak nilang komiks. Naging praktis na sa ating publikasyon na sa bawat komiks ay iba-ibang uring istorya ang ilathala. May komiks para sa love story, drama, horror, kababalaghan, aksyo, etc.

Maging una kayo sa panlasa ng ating mambabasa. Huwag iyong uulitin o iri-rewrite lang ninyo ang mga lumang istorya o ideya. Naging malaking leksyon sa akin ang nobela kong KAPATID KO ANG AKING INA. Naiiba ang paksa nito, bago sa panlasa ng mga mambabasa. Kaya nagging kontrobersyal. Ang inyong sinusulat ay siyang lilikha sa inyo bilang mahusay na manunulat o siyang wawasak sa inyong reputasyon.

Sikapin ninyong maging iba. Strive for novelty. Kahit luma na ang plot at paulit-ulit nang nagamit ay nagagawa ninyong interesting para sa mambabasa. Maibibigay kong halimbawa ang aking nobelang SLEEPING BEAUTY. Pangkaraniwan ang tema na tungkol sa isang seksing dalaga na isip-bata. Ngunit sa pagpapakita ng kanyang kainosentihan sa sex, pinalad na maging hit ang nobelang ito. Masasabi ko tuloy na hindi ako gumawa ng SLEEPING BEAUTY kundi ako ang ginawa nito.

Ang unang kuwadro o frame ay dapat magbigay ng todong interes sa nagbabasa. Iyon bang para silang binuntal. Isang pain inyon na magpapakagat sa mambabasa at magiging dahilan upang tapusin nila ang pagbabasa ng kuwento hanggang sa wakas,

Last but not the least…Magsulat kayo…magsulat nang magsulat. Huwag kayong panghihinaan ng loob kapag nakatanggap ng rejection slip. Maikukuwento ko tungkol ditto ang minsan nang napalathala—tungkol sa yumaong master storyteller na si Uncle Mars (Ravelo). Kinailangan pa (raw) niyang maghabol at mag-‘sales talk’ sa publisher bago tinanggap ang kanyang likhang RITA KASINGHOT. The rest is history. Alam nating lahat kung gaano katayog ang kinalagyan ni Mr. Ravelo bilang manunulat.

Habol na paalala, mabibihira na ngayon ang sinasabing INSPIRASYON, lalo na kung gagawin ninyong totohanang hanapbuhay ang pagsusulat. Magtakda kayo ng regular na oras para sa pagsusulat…magsulat nang magsulat kahit na hindi dumating ang sinasabing inspirasyon.

MAY ESTILO NGA BA ANG MGA PILIPINO? (Part 3)

MGA NAUNANG IMPLUWENSYA

Hindi galing sa atin ang ideya ng pagsisimula ng pagpapalimbag ng komiks. Sabi ko nga, ang mga comics noon sa mga peryodiko o ‘Sunday funnies’ kung tawagin nang mga panahong iyon, ay naging malaking inspirasyon para pasukin din ang umuusbong na medium na ito o ipinagpapalagay ng iba na isa ring uri ng entertainment.

Magagaling ang trabaho nina Hal Foster at Alex Raymond. Ngunit sa napakaikling panahon ng pagtunghay dito ng ating mga unang dibuhista ay nakatakda na tayong sumabay sa craftsmanship na ito ng dalawang Amerikanong manlilikha. Dahil bago pa man tayo nakakita ng comics na gawa ng Amerika ay mayroon na tayong skills at galing sa pagdu-drawing na natutunan natin sa ating mga early artists.

Kaya nga hindi dapat mapalampas ang galing noon ni Francisco Reyes nang gawin niya ang ‘Kulafu’ (na nagging inspirasyon at isa sa tinitingala ni Coching nang panahong iyon).

Saan natin nakuha ang galing na ito at madali tayong naka-adopt sa ipinapakilalang komiks ng Amerika?

Halos baguhin ng paniniwalang Kastila ang buong kultura ng Pilipino. Sa katunayan, ang mga kulturang hindi naalis sa ating mga ninuno ay matatagpuan na lang ngayon sa malalayong bundok. Ang mga katutubong ito na lang marahil ang nagtataglay sinaunang gawi ng mga Pilipino. Ngunit ang masakit sa kasalukuyang kalagayan, lumalabas ang diskrimanisyon sa ating pag-iisip na ang mga taong ito na tinatawag nating mga ‘katutubo’ ay ang mga ‘uncivilized’ nating ninuno. Ang ‘modernisasyong’ ito na takbo ng ating utak ay dikta ang matagal na pananakop sa atin ng mga banyaga.



Ang isa sa pinakasikat na painting na gawa ng Kastila ay ang The Surrender of Breda ni Diego de Silva y Velázquez ay ipinapalagay na isa sa most outstanding sa kasaysayan ng Spanish art. Ginawa ito noong 1634. Mapapansin sa larawan ang husay ng komposisyon at paggawa ng pigura ng artist.



At dahil nga matagal tayong nasa ilalim ng Espanya, binago rin nito ang pagtingin natin sa sining. Kung tutuusin, dapat ay katulad ng Malay-Indones ang kalidad ng ating sining dahil hindi naman mapapasubalian na sila ang ating mga tunay na ninuno (lumalabas pa rin ang mga uring sining na ito sa ilang tribu—Manobo, Igorot, etc., tinatawag natin itong ‘ethnic art’). At dahil nahulma ng mga Kastila ang appreciation natin sa mga bagay na nakikita ng ating mga mata, ipinasok sa ating utak ang tinatawag nila noong ‘high art’.

Ayon sa pag-aaral ni John A. Lent ng mga comicbooks na gawa ng iba’t ibang lahi, may pagkakahawig tayo sa obra ng mga Mexikano. Paano hindi magkakagayon ay pareho tayo ng pinag-ugatan—mula sa pananakop ng Espanya. Parehong nasaksak sa ating utak ang pagtingin nila sa sining. Although ang pinakatumbok talaga ng pagpapakilala ng sining na ito ay paniniwalang Roman Catholic, lumabas na, ayon sa pagsusuri ni Lent, ay mas konserbatibo daw ang paggawa natin ng komiks kumpara sa gawa ng mga Mexicano at Spanish. May ‘kimi’ at ‘pino’ at paggamit natin hindi lang sa mga characters kundi sa mismong pormula ng ating paggawa ng sining.

May palagay ako na kahit naimpluwensyahan tayo ng sibilisasyong Kanluran ay lalabas at lalabas pa rin ang ating ugat bilang Asyano. Nasa atin pa rin ang ‘konserabtismo’ at ‘kabanalan’ sa lahat ng ating mga kilos sa buhay.

Ang ‘high art’ na ipinakilala noon ng Espanya ay ang mismong art appreciation nila. Kung saan maingat sila sa pagdi-detalye ng mga bagay na nakikita ng mata at kailangan ay mai-translate ito ng tumpak at maayos kung sakaling gagawing sining. Halimbawa, kapag nag-drawing ka ng kabayo noong araw, kailangan ay mukha itong kabayo at hindi mukhang aso. Kapag gumawa ka ng pigura ng lalake, kailangan ito ay matikas at proportion ang katawan. Sa Kanluran napag-aralan ng husto ang tinatawag na ‘still life’ artworks, sila ang nagpalalim sa mga basic studies ng art tulad ng ‘composition’, ‘shades and shadows’, ‘color schemes’, at iba pa.

Kung uugatin pa ng mas malalim ang ganitong pagkilala sa sining, babagsak ito sa panahon pa ng Greek. Kung saan ang isang masterpiece ay pagsasalarawan ng kagandahan at katumpakan ng isang bagay.

Ang nasa larawan ay iskultura na gawa ni Praxiteles. Ito ay ginawa noong 340 bc na tinatawag na Late Classical period, kung saan ang mga artist noon ay gumagawa ng mga masterpieces ayon sa natural na nakikita ng mata. Ang ganito kaperpektong pagsasalarawan ang pinipilit na marating ng kahit sinumang artist ng panahong iyon.


Nang lumakas ang imperyong Rome, ang katangiang ito ng mga Greek ang isa sa nakuha nila pagdating sa sining. Sa mata ng mga Romano, ang ganitong uri ng pagtanaw sa sining ay ang pinakamataas na antas ng bagong sibilisasyon.

Ang estatwang ito ng Emperador na si Marcus Antoninus na ginawa noong ad215 ay malinaw na impluwensya ng Greek art.

Napakamakapangyarihan ng Roma na halos karamihan ng bansa ay napailalim dito. Lalo pa nang maging ganap itong Kristiyano. Isa ang bansang Espanya sa naimpluwensyahan ng Roma hindi lang sa pananampalataya kundi sa maraming bagay, gaya ng sining.

Ang carving na ito na likha ng Spanish artist na si Berruguete ay maituturing na ‘high art’. Ang husay nito sa paggawa ng pigura ay hindi mapapasubaliang impluwensya ng Greek art.


Mahalagang balikan natin ang ilang mahahalagang pangyayari sa daigdig ng sining dahil dito nahubog ang modernong kaalaman natin sa sining.


HIGH RENNAISANCE

Isa sa nagpabago ng pagtingin sa sining ay ang panahon ng mga Renaissance artists. PartIkular na noong 15 Century sa Italya at Ueropa kung saan ilang mahahalagang artworks ang nagdulot ng malaking pagbabago sa ‘ art appreciation’.

Ang movement na ito na tinatawag na ‘High Rennaisance’ ay kinabibilangan nina Paulo Uccello, Fra Filippo Lippi, Leonardo da Vinci, Michaelangelo, at iba pa. Sa panahong ito binigyan ng pagkilala ang drawing bilang isang uri ng sining na kailangan na ring kilalanin. Sa panahon kasi bago iyon, ang drawing ay itinuturing lamang na sketches o pagsisimula ng painting kaya hindi gaanong pinapansin. Kapag hindi ito tinapos na may kulay ay hindi na pinahahalagahan. Si Giorgio Vasari, isa ring artist at biographer ng panahong iyon ay nangongolekta ng mga ‘sketches’ na ito, alam niyang balang araw ay kikilalanin ito bilang isang uri na rin ng ‘high art’.

Pinasimulan ni Paulo Uccello ang kakaibang pagtingin sa ‘perspective’. Binigyan niya ng buhay ang two-dimensional na pagsasalarawan patungo sa mas ‘bilog’ at pagpapakita ng anggulo ng mga pigura. Natutunan niya ito sa isa ring mahusay na painter na si Masaccio naglalagay ng perspective sa mga obra. Hindi pa gaanong pinahahalagahan ng mga artist noon ang paggami ng perspective sa drawing (pinasimulan lang ito ng bilang siyensya ng architect na si Brunelleschi). Makikita sa mga obra ni Uccelo ang mga foreshortening na kakaiba nang panahong iyon.

Nilalagyan ni Fra Filippo Lippi ng ‘sense of atmosphere’ ang kanyang mga tauhan upang ito ay maging ‘bilog’ at makadagdag sa ‘sense of realism’. Ang ganitong uri ng pananaw sa pagdu-drawing at painting siyang nagpahiwalay nito sa mga medieval arts kung saan karamihan sa mga ito ay ‘flat’.


Ipinakilala ng husto ni Antonio Pollaiuolo ang paggamit ng hatching technique hindi lang sa pagdu-drawing kundi pati sa kanyang mga engraved artworks. Siya rin ang unang nagpahalaga sa ‘thin and thick lines’ na nagpapaganda sa drawing.


Si Leonardo da Vinci na mas kinilala bilang isang henyo hindi lamang sa sining kundi pati sa agham. Mas napalaon pa niyang lalo ang paggamit ng ‘shades and shadows’. Sa husay ni da Vinci, isa siya sa pinakatanyag nang panahong iyon at madalas na ikomisyon ng mga Hari, Papa at malalaking tao sa lipunan.


Isa rin sa kinilalang pinakamahusay ng panahong iyon ay si Michaelangelo Bounarrotti. Ginawa niyang mas maging ‘well-defined’ ang bawat kasu-kasuan ng kanyang mga pigura. Katulad ng kakontempuraryong si da Vinci, pinahahalagahan nila ang komposisyon at lambot ng paggawa ng pigura.





Ang movement na ito ng High Rennaisance ay nagdulot ng malaki sa kaalaman ng mga sumunod pang henerasyon ng mga artist. Nahubog ng husto ang paggawa ng pigura ng tao ng mga panahong ito.

At dahil naging aware dito ang mga Spanish artist at ilang Kanluraning dayuhan na napadpad sa Pilipinas, nailipat nila sa ilang Pilipino (lalo na sa mga nakaaangat sa lipunan) ang ganitong uri ng ‘art appreciation’.



MGA PINTOR NA PILIPINO

Ang mga ‘kilusang’ ito sa sining ang nagpaunlad pang lalo sa mga sumunod na henerasyon ng mga artist. Ang impluwensya ng mga ito ay malawak ang narrating. Lalo pa sa mga bansang may direktang kaugnayan sa kasaysayan ng mga bansa sa Kanluran. Kabilang ang Espanya, at siyempre, ang Pilipinas.

At dahil nahubog ang ating mga ninuno dito ay naging natural sa atin ang ganitong appreciation hanggang anihin nang mga sumunod na henerasyon ng mga artistang Pilipino.




Ilan lamang sina Juan Luna at Felix Resureccion Hidalgo ang nagpakita ng ganitong galing. Makikita sa kanilang mga obra ang malinaw na impluwensya ng Romantic at Impressionist style ng Kanluran.

Sa katotohanan, Western ang oryentasyon ng sining ng Pilipino. Kaya hindi nakapagtatakang kahit hindi pa tayo nakakakita ng comics na gawa ng mga Amerkano, lalabas at lalabas pa rin ang impluwensya ng Kanluran sa ating mga likhang sining.

Ngunit sabi ko nga, ang mga likhang katutubo gawa ng mga Igorot, Ibanag, Moro, Mangyan, ay ibang usapin pa at maituturing na ‘minority’ na lang sa lumaking pagkilala ng kabuuang Pilipino sa sining.



Ang likhang ito ng Japanese artist na si Tokhusai Sharaku ay ginawa noong 1794. Kung atin papansining mabuti, dahil ganito ang tradisyunal na likhang sining ng mga Hapon, hindi nakapagtatakang ang kanilang ‘manga’ o Japanese comics ay impluwensya rin ng ganitong uri ng sining.

Kaya nga madali nating makikilala ang ‘outcome’ ng isang likhang sining base sa kanyang pinanggalingan.

Isa pang halimbawa ng Japanese art na gawa ni Kitagawa Utamaro noong 1790, na kakikitaan ng pagsasalarawan ng pigurang eksklusibo lang sa Asyano, partikular na sa sining ng Hapon.