ANG HINAHARAP NG KOMIKS NG PILIPINO

(Ang artikulong ito ay isinulat ko ilang taon na rin ang nakararaan. Naisip kong ilabas na rin ito sa blog ko dahil bahagi na rin ito ng aking karanasan sa industriya.)


Ayokong maging manghuhula. Wala akong karapatan para sabihin kung ano ang hinaharap ng komiks ng Pilipino. Ang sasabihin ko ay ang kasalukuyan dahil ito ang magtuturo ng pinto kung ano ang pupuntahan nito.

Naging computer graphic artist ako sa isang sikat na publication. Ang kumpanyang ito ay naglalabas ng lima hanggang walong komiks sa loob ng isang linggo (ito na ang panahong mahina na ang komiks kaya hindi na ganoon karami ang produktong inilalabas nila kumpara noon). Nang humina pang lalo ang sales ng mga produkto ng naturang publication (kabilang ang showbiz magazines, songhits at puzzle books), naapektuhan pati ang singilan ng mga contributors ng komiks kabilang ang manunulat, dibuhista, letratista at kolorista. Maraming hindi nababayaran ng regular. Sa sitwasyong ito, masasabi ko na aping-api ang mga taga-komiks. Karamihan ng contributors ng komiks ay maituturing nating hindi ganoon kaganda ang buhay at wala nang ibang inaasahan kundi ang trabahong ito—ngunit sila pa ang hindi nakakasingil ng maayos. Samantalang ang mga manunulat ng showbiz magazine at songhits, kahit hindi bayaran ng publication ay tiyak na makakakuha ng ‘payola’ at ‘padulas’ sa mga artistang ibabalita nila—ngunit mas nakakasingil pa ng maayos ang mga ito. Ang kalamangan kasi ng mga reporters na ito, kapag hindi sila binayaran ng publication, magsusulat sila sa iba pang publication at tiyak na uulanin ng paninira at batikos ang publikasyon na hindi nagbabayad. Sa mga ito natatakot ang may-ari (sa totoo lang, ilang beses na rin kasing na-dyaryo ang mga ito dahil hindi nga nagbabayad ng wasto sa mga empleyado, kaya kung tutuusin, anumang gawin nila ay sirang-sira na rin sila sa mata ng mga contributors ng iba’t ibang local publications).

Parang ‘supreme court’ ang accounting department noon sa dami ng nagrireklamo. Inaabot ng tatlong buwan o higit bago makasingil ang isang contributor. Nauso ang ‘tseke syndrome’ kung saan wala na talagang cash na inilalabas ang accounting. Ultimo isandaang piso, nakatseke. Ang masakit pa ay post-dated pa ito ng isa hanggang dalawang buwan. May isang letratista na nagwala (kapatid ni Jomarie Mongcal), inabutan ng P98 na tseke, post dated ng dalawang linggo. Ito mismo ang kanyang sinabi, “Binababoy niyo naman kami! Anong palagay n’yo sa ‘min, patay gutom?” sabay punit ng tseke sa harap ng may-ari. Iyong may-ari, tumawa lang, pero halata rin namang napikon.

May nangyari din naman na isang writer ang nagwala, si Jeff Abubot na anak ng illustrator na si Mang Ding Abubot. Hindi na nito nakayanan ang ilang kapapabalik-balik sa accounting na hindi malaman kung kailan talaga makakasingil, pinagbabagsak nito at pinagsisira ang mga upuan sa artist’s room. Ipinahuli ito ng may-ari sa guwardya, nanakot pa na magpapatawag ng pulis kapag naulit pa.

Mga ilang linggo pa ay hindi na talaga makatiis ang mga contributors kaya hindi na nagbalikan. Pinabayaan na lang ang utang ng publication. Para naman sa aming mga regular na empleyado, hindi rin namin nakayanan ang patakarang pinairal sa amin. Binabawasan kami ng monthly tax at SSS, nang mag-check naman kami sa ahensya ng gobyerno, wala namang ibinabayad ang may-ari. Nagsampa ng kaso ang mga kaempleyado ko, umabot pa sa korte. Hindi na ako sumama, umayaw na ako ng kusa at nag-full time na lang sa pagsusulat ng pocketbooks. Nabalitaan ko na lang na ang gulo-gulo daw ng nangyari sa husgado. Pero hindi pa rin tumitigil ang publication, naghanap pa ulit ng ibang editorial people. Maging ako ay kinontak ulit, ipinahawak sa akin ang dalawang komiks at dalawang songhits—sa akin ang lahat, editing at layouting. Kahit may atraso na sila sa akin ay tinanggap ko pa rin, ginawa na kasi akong per publication, babayaran nila ako pag nakatapos ako ng isa. Kaya binara-bara ko ang trabaho, anong aasahan mo e ako lang mag-isa ang gumagawa (saan ka naman nakakita ng lingguhang apat na titulo na isang tao lang ang gumawa? Dapat e bigyan ako ng award noon bilang ‘pinakamalaking tangang’ may hawak ng komiks at songhits).

Ang naging problema ko noon ay ang komiks. Wala nang contributors. Kahit ang mga kaibigan ko na pinilit kong mag-drawing at magsulat ulit ay ayaw na. Kaya bilang solusyon ng may-ari, ipinahukay sa amin ang mga lumang materyales mula pa noong 1950s. Sinubukang i-reprint ang mga lumang files. Dahil printed materials na ang mga ito, at wala naman kaming original, kailangan pang linisin ng husto sa computer. Hindi ko nga ma-imagine kung paano ko nagawa ang ganoon kahirap na trabaho.

Pero hindi rin ako nakatiis. Bigla rin akong umayaw sa trabaho. Naghanap na lang sila ulit ng iba.

Makalipas ang ilang linggo ay nakita ko sa mga komiks stand ang mga na-reprint na komiks. Napamura ako, hindi ko alam kung dahil sa asar o panlalait. Ang pangit ng kinalabasan! Malabo ang ilang pahina at distorted ang ilang characters (dahil hindi nagtugma ang sukat nito sa pahina). Hindi na rin angkop sa modernong panahon ang pagkakasalaysay ng mga kuwento (isang nakatatawang halimbawa ang pagri-reprint ulit ng nobelang may pamagat na ‘Maynila 1966—sa mga kolektor ay gusto ito, ngunit sa isang ordinaryong mambabasang Pilipino, hindi na sila interesado sa mga pangyayari noong 1966.’). Maski ang pagkaka-layout ng cover ay hindi naging epektibo. Negatibo ang naging feedback nito sa market, wala talagang tumangkilik.


Ito ang cover ng isang reprint products kung saan mababasa ang lahat ng unang isyu ng mga nobela noon. Hindi na maayos ang pagkakalay-out, sabog pa ang kulay.




Ito naman ang halimbawa ng isang pahina sa loob kung saan hindi masyadong nalinis ang drawing kaya malabo ang lumabas.


Naisip ko, walang future ang komiks kapag nagpatuloy ang ganito.

Ilang linggo lang ang pagitan, pinatay na ang lahat ng komiks ng naturang publication. Ang dahilan, wala na talagang bumibili. Atlas na lang ang naglalabas noon ng komiks, wala na silang kalaban sa market, ang problema, sa kanila na rin nagtakbuhan ang lahat ng writers at artists ng industriya ng komiks. Naging contest ang nangyari, kapag hindi malakas sa editor ay hindi mabibigyan ng trabaho. Gutom talaga ang kinalabasan.

Nang matapos kong sulatin ang aklat na ‘Pambalot ng Tinapa: Isang Pagtanaw sa Komiks ng Pilipino’, nagkaroon ako ng assignment para puntahan ang mga publishers ng mga local na komiks upang maipaalam sa kanila na may lalabas na ganitong aklat tungkol sa kanilang produkto, at para na rin humingi ng permiso para gamitin ko ang ilang illustrations ng kanilang mga komiks.

Isang sikat (na naman) na publishing house ang una kong nilapitan. Hindi pumasok ang editor kaya ang nakausap ko lang ay isang tauhan nito sa accounting department. Nang makausap ko ‘yung ale, at matapos akong magbigay ng mahabang intro tungkol sa laman ng aking libro, isa lang ang naitanong niya sa akin, “Bakit ka pa nagsulat ng ganyang libro, patay na ang komiks?”

Sabi ko, “Maaring patay na ang komiks ngayon, pero naniniwala ako na sisigla ulit ito. Proper timing lang ang kailangan at bagong strategy. Baka makatulong ulit ang librong ito para mapasigla ulit ang komiks.”

Umiling siya, “Wala nang pag-asa ang komiks. Nagsasayang ka lang ng panahon!”

Pabiro niya iyong sabi, natawa nga rin ako. Pero sa loob-loob ko, ang mga ganitong klase ng tao ang dapat na unang-unang tinatanggal sa publication. Nakakadismaya dahil sa kanila nga dapat magsimula ang paghihimok na mapasigla ang komiks ngunit kabaligtaran pa ang nangyari.

Pagkatapos ay tumuloy naman ako sa isa ring sikat na publication ng komiks. Wala ang publisher kaya ang nakausap ko lang ay ang sekretarya nito. Sabi nito, “Wala na kaming komiks, printing na lang galing sa labas ang ginagawa namin.”

Sinabi ko sa kanya ang laman ng aking libro, naunawaan naman niya. Nag-iwan ako ng sulat (para mapirmahan ng publisher na ginamit ko sa aklat ang ilang pahina ng komiks nila nu’ng araw) kasama ang xerox copy at back cover ng aking aklat.

Pagbalik ko nang sumunod na araw, malungkot ang salubong sa akin ng sekretarya, “Ayaw pirmahan ni sir.”

“Bakit?”

“Bakit mo daw nilait ang komiks dahil sa title na ‘Pambalot ng Tinapa’?”

Napanganga ako. Bobo ba ang mga ito? “Marketing strategy ‘yun,” sabi ko. “Magiging interesting kasi ang title na ito sa unang makakakita ng libro. Kailangan kasi ay maka-catch tayo ng attention para pag-ukulan ng pansin ang produkto mo. Kung gusto niyo, ipapabasa ko sa inyo ang laman ng libro ko para maunawaan n’yo ng husto.”

Umiling lang ang sekretarya. Ibinalik sa akin ang sulat at ang mga xerox copies.

Ipinabasa ko sa kanya ang ‘teaser’ sa back cover.

“…aklat ng karanasan, ng kasaysayan, ng katuruan, at PAGTATANGGOL (ipinagduldulan ko sa kanya ang salitang ‘pagtatanggol’) sa isang uri ng babasahing pinaratangang naglalaman ng ‘kabalbalan’ at ‘kabulastugan’.”

Hindi ko alam kung naunawaan niya. At hindi ko rin alam kung naunawaan iyon ng kanyang amo.

Umalis akong masama ang loob. “Ako na lang yata ang may pagpapahalaga sa komiks. Maski publisher e wala nang pakialam.”

Nang tingnan ko ang mga masasakit na karanasang ito, nasabi ko sa sarili ko na mahirap nang paangatin ang industriya ng komiks kapag ganitong mga tao ang makakasalamuha mo.

Sa kabilang banda, nagpapasalamat pa rin ako. At least, alam ko na kung saan at kanino ulit magsisimula ang komiks.

Hindi na sa kanila.

LIBRE BASA 4

Title: STOPLIGHT
Artist: Edison Capili
Pilipino Komiks

My Official Website

On the lighter side of life...

Sa wakas ay nakakuha na rin ako ng webhost. Kaya ang aking website ay makikita na ninyo sa:

www.RandyValiente.com

Sa mga dati nang nakabisita sa site ko, wala namang bagong laman, baka next year pa ako makapaglagay ng updates.

Q11

"Ang hindi ko makakalimutang karanasan sa komiks ay ang maka-meet ka ng mga taong hindi mo kilala pero sasabihin nila sa 'yo, 'Uy, nagbabasa ako ng mga gawa mo!' 'Yun lang, nakakataba na sa puso. Kaya hindi rin ako nagtagal sa showbusiness, mas gusto ko ang mundo ng komiks. Maraming totoong tao dito. Nag-i-entertain tayo ng mga tao at tayo sa isa't isa ay katulad din ng mga readers natin, simple ang buhay."

Vincent Kua Jr.
Writer/Artist

VINCENT KUA JR.

Nagulat ako sa natanggap kong text kagabi galing mismo sa cellphone niya: Vincent Kua passed away 2am today. His body lies at Biñan Funeral Chapel, 332 San Vicente, Biñan, Laguna..

Dagli akong sumagot: Is this a joke? Patay ka na e bakit magti-txt ka pa?

Sumagot ulit: Dis is Raffy Kua, Vince’s nephew…

Bigla akong nalungkot, totoo nga.

1988. Dalawang rehistradong eskuwelahan ng komiks ang naglalaban noon—ang Art Nouveau Comics School ni Joseph Christian Santiago at VK Komix Plus ni Vincent Kua Jr. Sa totoo lang, mas gusto kong pasukin noon ang VK dahil mas idol ko si Vincent kesa kay Christian. Nagkataon lang na mas una kong nakita ang advertisement noon ng Art Nouveau na karugtong ang pangalan ni Hal Santiago. At saka hindi naman ako dapat pumili dahil wala naman akong pambayad ng tuition.

Saka ko lang nalaman na si Vincent ay galing din pala mismo kay Hal Santiago. Ngunit paglipas ng ilang mga buwan—lalo pa at tumira rin ako sa bahay nina Christian sa Pasay—saka ko lang nasagap ang ilang mga tsismis. Hindi ko naman masyadong pinapansin noon dahil bata pa ako at hindi naman iyon ang pinagtutuunan ko ng pansin. Nalaman ko na may malaking tampuhan pala sina Sir Hal at Vincent. Kung anong dahilan ay hindi ko alam hanggang sa ngayon.

Madalas ngang sabihin noon ni Christian, "Yang si Vincent, dito rin ‘yan natutulog at kumakain noon gaya mo. Masipag sa pag-aaral at nakikinig kay Papa (Hal Santiago). Kaya ang daling natuto ng human figure."

Paglipas ng ilang buwan pa, sinabi ulit ni Christian, "Nagkita sa Christmas Party sina Papa at Vincent, nagkausap na rin sila. Ewan ko kung talagang nagbati na, pero tingin ko ay okey na sila."

Nang maging tuloy-tuloy na ang trabaho ko sa GASI noon ay madalas kong makita si Vincent ngunit kailanman ay hindi ko siya nakakausap. Isa siya sa superstar noon sa komiks. Parang ang hirap lapitan. Dadating lang ‘yan sa publication, diretso na kaagad sa mga editor, pagkatapos ay sa cashier, tapos ay uuwi na. Hindi ‘yan tumatambay sa artist’s room gaya nina Jomarie Mongcal, Ding Abubot, Vir Redondo, at iba pang matatanda.

Three years ago ko lang naging ka-close si Vincent dahil madalas ko siyang makitang nagdu-drawing mag-isa sa Atlas. Nasa isip ko, patay na ang komiks, hindi na uso ngayon ang superstar, madali na siyang lapitan ngayon. Hanggang ngayon ay ‘sir’ pa rin ang tawag ko sa kanya dahil sa respeto sa VK at pagiging senior sa komiks. Naiilang nga siya dahil ako na lang yata ang tumatawag ng ‘sir’ sa kanya. Pati iyong mga estudyante niya ngayon ay ‘kuya’ na lang o kaya ay simpleng ‘Vincent’ na lang.

Nang una ko siyang lapitan noon ay ito kaagad ang bungad ko, "Sir, nasa TV na kayo, di ba? Bakit bumalik pa kayo sa komiks e nagsasara na lahat?"

"Totoo na mas maraming pera sa showbiz," sabi niya. "Pero hindi ko ipagpapalit ang pagta-trabaho sa komiks. Ang mga tao dito ay totoo, madaling makapag-ipon ng kaibigan dito. Hindi ko gusto ang sistema ng showbiz, magulo, nagsisiraan, hindi mo alam kung sino ang talagang kakampi mo. Dito sa komiks ay nakakapag-usap tayo ng normal, puso sa puso. Mangsu-showbiz ka pa ba dito e wala na tayong singil pare-pareho," sabay pa kaming nagkatawanan.

Marahan magsalita si Vincent. Sa napansin ko nga, bihira siyang magsalita, ngunit malaman. Hindi ka niya pagyayabangan ng mga awards sa Palanca at komiks, kukuwentuhan ka niya ng mga tunay na karanasan niya sa trabaho. Nang malaman niya na galing din ako kay Hal Santiago, ito ang tanong niya na hinding-hindi ko talaga makalimutan: "Randy, marunong ka bang magpatawad? Kahit pa ilang years na kayong hindi nagkasundo, matatanggap mo pa rin ba siya?"

Medyo natawa pa nga ako, pang-komiks kasi talaga ‘yung tanong. Sabi ko, "Oo naman. Bakit, sir?"

Ngumiti lang siya. Ngunit sa kadulu-duluhan ng pag-iisip ko, alam ko kung ano ang ibig niyang ipahiwatig. Iyon ay ang away nila ni Hal Santiago. Hindi na ako nagtanong pa kung ano nga ang nangyari. Basta ang masasabi ko lang, hanggang ngayon ay hindi ko pa rin alam kung ano nga ‘yun.

Magmula noon ay madalas na kaming mag-usap sa Atlas. Tuwing dadating ako du’n, tatabihan ko kaagad siya at panonoorin magtrabaho. Ibang klase mag-drawing si Vincent, kakaiba sa lahat ng artist na nakita ko. Magdu-drawing lang siya ng bilog, lalagyan ng palatandaan ng mata, ilong at bibig. Ang paggawa niya ng katawan ay stick lang. Stick figure lang mag-drawing sa komiks sa Vincent, ni hindi nga siya naglalagay ng background. Dini-detalye lang niya pag lalagyan na ng ink.

"Bakit kahit kelan, sir, hindi kayo nag-drawing ng ibang writer? Lahat ng gawa niyo e sarili mismo ninyo, pati lettering?"

"Ang totoo ay hirap akong makasunod sa script na gawa ng iba. Hindi ko kasi ma-feel. Mas dama ko kung kuwento ko mismo ang idu-drawing ko."

"Bakit hindi kayo magturo ulit? Buhayin niyo ang VK."

"Iba na ang panahon ngayon. Gusto ko mang magturo, kaso mahihiya lang ako sa mga estudyante. Wala nang komiks. Saan ko sila dadalhin pagkatapos? Kung ako nga, nagti-tiyaga na lang dito sa Atlas kahit paisa-isa."

Naging open kami ni Vincent kung saan merong sideline. Inalok niya ako ng raket sa librong pambata, ipinakilala ko naman siya kay Lawrence Mijares kaya siya napunta sa Siklab.
Nagpa-criticize din ako kay Vincent nang makakuha ulit ako ng trabaho sa indie comics sa US. Valid ang mga puntos na ibinigay niya sa akin. Ngunit nagbiro din siya sa huli, "Pumupuna ako sa trabaho mo, baka ako e hindi makapasa diyan sa komiks ng Amerkano."

"Bakit hindi niyo subukan, sir? Sa tingin ko, puwede kayo sa mga mature stories, bagay ang style niyo sa Vertigo."

"Hindi ko alam, e. Hindi ko kasi kayang gumawa ng script ng iba."

Nag-alok akong gumawa ng website niya. "Kahit mga indie works lang, okey na. Hindi naman maselan ang mga ito kumpara sa mga mainstream publications."

Nagkainteres si Vincent. Mga ilang araw, nag-email siya sa akin ng ilang scanned artworks at biography niya. Sabi niya, "Huwag mo nang masyadong pagandahin ang website ko, kahit du’n lang sa mga libreng host, okey na sa ‘kin."

Ginawan ko siya ng sample website dito: www.freewebs.com/vincentkuajr

Sabi ko pa, "Hanapan ko kayo ng raket sa US, ako na lang ang papapel na agent ko. Tutal e may mga contact na rin akong indie publishers."

Mga ilang araw pa ay inimbitahan kaming dalawa ni Elvert Bañares sa College of Saint Benilde para maging judge at guest speaker sa mga estudyante ng Multimedia Arts na gumagawa ng interactive comics. Habang nagkakainan ay wala kaming pinagkuwentuhan ni Vincent kundi ang demanda niya sa komedyanteng si ‘Pokwang’ dahil may habol daw siya sa pangalang ginagamit nito (kung matatandaan ninyo ay sikat na sikat nu’ng araw ang cartoon strip niya na ‘Pokwang’ din ang title). Biniro ko pa nga siya, "Naghahabol pa ba kayo du’n, sir, e su-showbizin lang kayo nu’n. Di ba inis kayo sa showbiz?"

Pagkalipas ng ilang linggo, nag-email ulit siya sa akin. Ito ang laman ng kanyang sulat: Maraming-maraming salamat sa tulong mo, Randy. Isa kang tunay na kaibigan. Sana ay magtagumpay ka pang lalo sa career mo, at alam ko naman na mangyayari dahil nakita ko ang debosyon mo sa pagtatrabaho lalo na ang pagmamahal mo sa komiks. Huwag mo munang pagtuunan ng pansin ang website ko, hindi na muna ako magkukomiks sa ngayon. Kinuha ako ng channel 2 dahil maglalabas sila ng magazine, ako ang gagawin nilang in-house artist.

Pagkalipas nga ng ilang araw ay nakita ko sa mga magazine stand ang magasin na may titulong ‘NGIIINIG!’ Halos lahat ng drawing doon ay si Vincent ang gumawa. Natuwa ako kahit paano, alam kong hindi ganoon kalaki ang kita kumpara sa kinikita niya noon sa komiks. Ngunit walang dapat ipag-alala si Vincent. Naikuwento nga niya sa akin noon, "Minsan nalulungkot din ako dahil mag-isa lang ako sa buhay. Ewan ko ba kung bakit ganu’n ako? Ayoko ring mag-ampon. Basta gusto ko lang mapag-isa. Nu’ng isang araw nga e pinalayas ko ‘yung katulong ko, nagdadala kasi ng kung sinu-sino sa bahay, pati ‘yung mga anak niya, doon na pinapatira." Mag-isa sa buhay si Vincent, nakatira siya sa isang malaking bahay sa Pasig na naipundar niya sa pamamagitan ng komiks.

Nalaman ko sa isang kaibigan na nag-sample pala ng drawing si Vincent para sa US comics. Hindi daw nagustuhan ang kanyang trabaho. Nag-drawing daw siya ng pin-up ni Superman na pang GQ Magazine ang hitsura. Nalaman ko rin na nasaktan kahit paano sa punang ito si Vincent, mahigit 30 taon siya sa komiks ng Pilipino, hinahangaan at tinitingala.

Ngunit hindi ibig sabihin nito ay hindi siya mahusay. Libong beses ko nang sinabi sa mga kaibigan ko, magkaibang-magkaiba ang komiks ng Pilipino sa comics ng Amerika. ‘Character-oriented’ ang comics nila samantalang tayo ay ‘plot-oriented’. Hindi natin kayang paligayahin ang simpleng Pilipino sa kuwento ni Batman, o ni Wolverine, o ni Savage Dragon. Mas nararamdaman natin ang mga kuwentong tulad ng "Tatlong Taong Walang Diyos", "Bukas Luluhod ang mga Tala", "Pasan ko ang Daigdig", at "Roberta". Maging si Narda ng Darna ay salamin ng isang pangkaraniwang Pilipina, kimi, matiisin, mapagmahal sa pamilya at lipunan. Mas nakaka-relate tayo sa isang paksa na sumasalamin ng ating buhay bilang Pilipino. Anong silbi ng isang character na ang pangalan ay Superman na nakatira sa Planet Krypton na kayang lumipad papunta sa Pluto at kayang kumalaban kay Solar Man kung tayong mga Pilipino dito sa third world country ay nagkakaroon ng malaking krisis sa pulitika, ekonomiya at maging sa pag-uugali ng bawat isa?

Totoong financially rewarding ang makapag-komiks sa ibang bansa kumpara dito. Ngunit hindi lamang doon natatapos ang lahat ng ating mga pangarap. Para sa akin, masarap ang hangaan sa ibang bansa, masarap magbigay ng autograph sa mga fans, masarap kumita ng dollar, ngunit hindi nito kayang tapatan ang kaligayahan na makita mo na tayong lahat ay nagkakaroon ng maalwang buhay. Hindi lang ikaw, o siya, o ako. Ang mahalaga ay tayo.

Kumakain tayo para mabuhay. Hindi tayo nabubuhay para kumain.

Tinext ko si Vincent para samahan ako sa Komikon noong sabado. Ngunit hindi siya nagri-reply sa akin. Nang magkita nga kami doon ni Dennis Villegas, iyon kaagad ang bati niya sa akin, "Kumusta si Vincent? Pupunta ba siya dito?"

"Hindi sumasagot sa text ko, e," ‘yun lang ang sagot ko.

Na-stroke si Vincent.Hanggang ngayon ay hind ko pa rin alam kung ano ang nangyari. Hindi na natin siya makikita kahit kailan. Ang matitira na lang sa atin ay ang kanyang mga nobela at drawing.

Hindi ako naniniwala sa multo. Maging ang paniniwala kung may kaluluwa ba ang isang tao o wala ay malaking kuwestyon para sa akin. Ngunit sa isang gaya ni Vincent Kua Jr. na nahubog ang pagkatao sa ‘supernatural stories’ gaya ng inilalabas niya sa kanyang mga istorya, siya na lamang ang nakakaalam kung mababasa niya ito.

KASAMA KA NA SA KASAYASAYAN NG KOMIKS NG PILIPINO, SIR VINCENT.

Sa aking kalkulasyon, mayroon na tayong anim na henerasyon ng mga gumagawa ng komiks. Siya ang maituturing kong isa sa pinakamagaling na manlilikha sa ikaapat na henerasyon ng mga nagku-komiks dito sa atin.




Isa ito sa pinakagusto kong cover illustration na gawa ni Vincent. Makikita dito ang sarili niyang hagod sa paggamit ng brush.

Q10

"Imortal ang mga ideas, ang daming pagkukunan ng magagandang kuwento. Puno ng magagandang kuwento ang mundo. Nawawalan lang ako ng gana kapag naka-hold ang editor. Ang dami-daming writer, pakonti ng pakonti ang komiks."

Michael Sacay
Writer

KOMIKON

Matagumpay ang isinagawang Komikon sa UP (Oct. 22), nagkasama-sama ulit ang mga taga-komiks. Personally, medyo nakulangan lang ako sa program, para kasing naging tianggean lang ang nangyari. Nasayangan lang ako sa stage at sa big screen na nasa harap dahil hindi masyadong nagamit.

Salamat sa mga organizers, alam kong mahirap mag-organize ng ganitong event. Hindi kadaling pagsama-samahin ang mga grupong naroon. Siyempre, ang paghahanda at gastos. Sinasaluduhan ko kayo, guys!

Medyo dismayado lang ako sa mga kuha ko sa camera, di kasi ako gumamit ng flash, kaya ang ilan sa mga pictures na lumabas ay madidilim.

Salamat nga pala kina Gerry, Leinil, Edgar at Arnold sa pag-sign ng komiks na nabili ko. Salamat din kay Sir Orvy Jundis sa pagbigay sa akin ng libro. Kina Dennis, Lawrence, Mang Yong, Mang Ernie, Erwin, Steven Pabalinas, Reno, Mar, Meyo, at mga barkada sa Atlas at GASI, mauubos ang space na ito sa dami niyo, hanggang sa muling pagkikita!

MORALIDAD AT KOMIKS

Isang malaking sampal sa buong industriya ang binitiwang salita ng respetado at tinitingalang manunulat na si Nick Joaquin: "Don’t just read anything, like comicbooks, you won’t get any relevant things from them."

Mabuti na lang at hindi ito nakaimpluwensya ng malaki sa mga nag-aaktong intelektwal at moralistang hilaw. Kung sakali ay baka umabot tayo sa isang masakit na pangyayari sa Amerika kung saan naging isang malaking isyung moral ang kinasangkutang ng komiks sa kabuuan.

Kalagitnaan ng taong 1940s, isang hindi kilalang child psychologist, si Dr. Frederick Wertham, ang nagsimulang pag-aralan ang kanyang mga pasyente. Ang pag-aaral na ito ay nagresulta ng paglikha niya ng ilang artikulo sa magasin at isang aklat kung saan nagulo ang buong industriya sa pagsasabing ang komiks ay isang ‘social trash’ o basura ng lipunan.

Ang aklat niyang ‘Seduction of Innocent’ ay inilabas noong 1954 na tumatalakay sa komiks sa pagkakaroon nito ng malaking epekto sa mga kabataan. Sinabi ni Dr. Wertham na nagreresulta ang pagbabasa ng komiks sa bayolenteng pag-iisip na pinagmumulan ng krimen tulad ng pagpatay, panggagahasa, at sadismo (sadism). Naalerto ang lipunang Amerkano sa pagbubunyag na ito ni Wertham. Hanggang umabot pa sa pagpuprotesta ng mga moralist group sa mga comics publications, nagkaroon pa ng Senate hearing tungkol sa isyung ito.

Halos isang taon lang ang ginawa niyang pagtuligsang ito kasama ang mga kaalyado, ay nagpabagsak na sa halos lahat ng comics publichers. Marami ang nagsara. Ang ilang editorial people ay naghanap ng ibang trabaho upang huwag nang maapektuhan ng lumalalang krisis. EC Publication ang pangunahing target ng protestang ito dahil ito ang nagpa-publish ng mga adult at matured comicbooks. Ngunit naapektuhan din ng malaki ang ilan pang kumpanya gaya ng National Comics (ngayon ay DC) at Atlas Comics (ngayon ay Marvel).

Itinatag ang Comics Code kung saan ito ang naging sensura ng mga publikasyon. Ang karahasan at seksuwalidad ay bawal anng isulat. Hindi na rin puwedeng isulat ang salitang ‘weird’, ‘horror’ at ‘crime’. Kahit na ang mga slang temrs at pagkondedna sa paniniwalang relihiyon ay inalis. Naitali ang industriya sa konserbatibong pamamaraan.

Masakit ang naging paratang ni Wertham, "Comicbooks are cheap, shoddy, anonymous. Children spend their good money for bad paper, bad English, and more often than not, bad drawing."

Hindi na bago ang isyung ito. Sa katunayan, tuwing may bagong kinahuhumalingan ang tao, hinahanapan ito ng butas. Sensationalism ng media ang lalo pang nag-uudyok ditto upang makita ng madla ang negatibong anyo nito.

Wala iyang pinag-iba sa rock music na pilit ikinakapit—lalo na ng mga religious dogmatic—sa demonyo. Tinatawag itong ‘backmasking’ kung saan binabaligtad ang cassette tape at pinapakinggan ng patalikod (reverse). Dahil wala namang malinaw na mapapakinggan sa binaligtad na tape, kundi puro ungol lang, hahanapan ito ng mga salitang ang katunog ay nakakabit sa demonyo o kay satanas.

Ilang orck bands nga ang humamon sa mga nagsasagawa ng backmasking, "Unfair naman kayo, bakit hindi niyo rin subukang baligtarin ang tugtog nina Gary Valenciano at Papuri Singers."
Nang mauso rin sa local television ang anime Voltes V, pinaratangan itong may masamang epekto sa batang nanonood. May ilan pang hayagang nagsasabi na, "Nakakabobo ang palabas na ito!"

At dahil hindi nga makontrol ang tunggalian ng grupong hindi magkapareho ng pananaw, ipinatupad ang mga ratings kung saan puwede nang mamili ang isang reader o viewer ng palabas na angkop sa kanya.

Sa mga babasahin ay inilagay ang "Suggested For Mature Readers Only". Sa pinakikinggan, mayroon nang "Contains Explicit Words/Lyrics". Sa palabas, mayroon nang "General Patronage", "Parental Guidance" at "For Adults Only". Nagkalat na rin kung saan-saan ang karatulang "Not Suitable For Children".

Ibig sabihin ay may pagkakakilanlan na ang isang produkto. Kung gamitin man ito ng kung sinu-sino, nasa wastong gulang man o hindi, wala nang pakialam ditto ang mga nagbigay ng ratings. Nagawa na nila ang kanilang tungkulin.

Sa mainstream komiks ng Pilipinas, hindi pa gaanong ipinapakilala sa publiko ang ratings na ito (siyempre, obvious naman na hindi pambata ang mga bold komiks na lumabas noong 70s tulad ng Tiktik, Playmate, Sakdal Bold, Sakdal Erotik, Macho, For Gents Only, For Adults Only at He & She). Sa katunayan, sa usapin ng sales sa mga publikasyon, wala silang pakialam kung sino ang depenidong target market. Basta ang nasa isip lang nila ay ang gasgas at walang kamatayang diyalogo na: "Dapat ay tangkilikin ‘yan ng masa!" gayong iba-iba ang bumubuo ng masa—manggagawa, tambay, estudyante, propesyunan, konserbatibo, liberal, mahina ang isip at intelektuwal. Napakarami kung iisa-isahin pa.

Kaya nga kung minsan, hindi talaga maiwasan, maraming kabataan ang nakakabasa ng mga adult komiks—kahit hindi na bold, basehan na lang ang mga crime-related, may violence at sex scenes.

Sa lawak ng salitang ‘entertainment’, hindi ito isang buton na kayang kontrolin, gaya rin ng usaping may matinong pelikula at mayroon hindi, may magandang balita at mayroong hindi, may matinong dyaryo at mayroong hindi, may matinong komiks at mayroong hindi.

Ngunit sa kabuuan ay hilaw pa ang komiks ng Pilipino sa mga klasipikasyong ito. Maipagmamalaki natin na kahit paano ay nakakaintindi tayo ng sarili nating moralidad. Disiplinado ang mga Pilipinong gumagawa ng komiks. Mag-iba-iba man ng genre-- drama, aksyon, komedi, horror--naroon pa rin ang responsibilidad na ang babasa nito ay taong naghahangad din ng isang magandang buhay at pag-uugaling gaya natin.

Mahirap bantayan ang kabataan sa kanyang developing stage at pagtutuklas niya sa mundong ginagalawan.

Totoong may sex and violence sa dyaryo, sa radio, sa TV, sa pelikula, at sa komiks. Ngunit hindi ito magiging malinaw na basehan—at kailanman ay hindi—na para itong makina na kumukontrol sa utak ng isang mambabasa.

Kung siya man ay apektado ng kanyang binabasa—may aral man siyang natutunan o wala—ito ay reaksyon lamang sa kanyang naging karanasan sa buhay at inabot ng kanyang kaalaman na hinubog ng lipunang kanyang ginagalawan, pamilyang kanyang kinaaaniban, at magulang na unang nagpakilala sa kanya sa mundo.

Malinaw na ang kahalayan, kasamaan at kawalang respeto sa lahat ng nilalang ay nakukuha lamang ng mga taong walang bait sa sarili.

Si Mahatma Gandhi, bago tinaguriang ‘man of peace’, ay dating boksingero. Ibig sabihin, kahit saan nanggaling ang isang tao, nakabasa man siya ng napakaraming aklat tungko sa sex and violence, siya pa rin ang dapat managot sa kanyang sarili.

At si Dr. Wertham, matapos ang maraming taon ng pagtuligsa sa komiks, ay naglabas ng aklat noong 1973, pinamagatan itong ‘World of Fanzines’ kung saan sinabi niyang ang scifi at komiks ay responsible sa pagkakatuklas ng bagong anyo ng sining na tumutulong para maging isang artistic individual ang bata. Na ang fanzines ay isang positibong puwersa ng kabataang tumutuklas ng sarili.

Kinain niyang lahat ang kanyang sinabi laban sa komiks. Namatay siya noong 1981 na hindi na muli pang tinuligsa ang industriya.

***

At sa puntong ito, gusto kong i-announce na ilang linggo mula ngayon ay maglalagay ako sa blog na ito ng Online Comics na kailanman ay alam kong hindi puwedeng i-publish ng kahit na sinumang publisher dito sa atin. Hahamunin ko ang moralidad ng Pilipino.

Ito ay pinamagatan kong ‘Diosa Hubadera’. Relihiyon at seksuwalidad ang iniikutan ng kuwentong ito. Mga paksang iniiwasang pag-usapan ng simpleng Pilipino.

Isang napaka-mature na tema sa pambatang presentasyon.

Abangan. (o di ba komiks na komiks?)

TRIVIA 2

Kung madalas kayong sumusubaybay ng komiks noon, marahil ay palagi ninyong nakikita sa kahit saang-saang drawing ang karakter na ito. Paborito ito ng kahit sinong artist, sa katunayan ay nagkaroon pa ng nobela tungkol sa karakter na ito. Pinamagatan itong ‘Mr. Flo’. Ngunit alam ba ninyo na mayroon talagang Mr. Flo sa tunay na buhay?

Ito ay walang iba kundi si Baggie Florencio na walang iba kundi ang kapatid mismo ni Hal Santiago.

Q9

"After being scorned for so many years, the comics are now regarded as one of the most significant forms of expression of 20th century culture and are seriously being studied in schools and universities."

Comics defender
1971 debate
New York

LIBRE BASA 3

Naglabas noong late 90s ang Sonic Triangle Publication ng komiks na kasinlaki ng Dividendazo (leaflet na ginagamit ng mga tumataya sa karera ng kabayo). Ang nasa isip noon ng mga editor ay mas madali daw itong bitbitin at madaling maitago sa bulsa.

Title: AKO AT ANG MUSIKA
Artist: Louie Celerio
Salamin ng Lagim Komiks
Cover Art: Toti Cerda

TRIVIA 1

Si buong career ng pagsusulat at pagdidibuho ni Francisco V. Coching, siya ay nakagawa ng 56 na nobela. Ang 52 sa mga ito ay naisapelikula. Ang natitirang apat ay hindi nailagay sa ‘big screen’ nang panahong iyon dahil hindi kaya ng teknolohiya ng pelikula ang mga special effects at settings ng kanyang mga nobela.

Q8

“Cartooning cannot be taught. It has to be inborn. I have experienced that from my years of teaching. It’s difficult. We could guide them, polish them but you cannot make cartoonists.”

Larry Alcala
Cartoonist

LIBRE BASA 2

Title: SI CLASSMATE AT ANG GABI
Artist: Lando Niño
Love Affair Komiks

Click the images for higher resolution.

Q7

"Illustrators should be consistent. They must pour all they’ve got into their works. Whenever they get hold of a script, they must dig into it as if it were their first work or their masterpiece. If they’ve done something good, the next one should be better."

Alex Niño
Artist

JOLLIBEE EDITORS

‘Jollibee editors’ ang tawag ng mga matatandang manunulat at dibuhista sa mga editors noong mga unang taon ng 90’s hanggang sa tuluyan nang bumagsak ang GASI at maipagbili ang Atlas.

Para kasi sa kanila, ang mga editors na ito ay hindi naman alam ang pinaggagawa. Kumbaga ay pinabili lang ng suka, pagbalik ay humawak na ng komiks.

Ayon nga doon sa isang illustrator na nakausap ko, ang pinakahuling magagaling na batch daw ng mga editors ay iyong grupo nina Mike Tan, Cely Barria, Ollie Roble Samaniego, at mga kasabayan. Ang batch na ito (na pawang mga editors ng GASI) ay talagang ginamit ang creativity para lang mapalago ang komiks. Nangungunang komiks nang panahong iyon ang Shocker, Kilabot at Space Horror.

Sa Atlas, nagkaroon din ng bagong mga editors, tulad ni KC Cordero. Ngunit karamihan ay mga datihan na. Mayroon nga noong ‘separation of contents’ sa pagitan ng dalawang publication (ang dalawang ito ang maituturing kong magkalaban dahil ang mga ibang hindi naman kalakihang publishers—tulad ng Rex—ay nakikiangkas lang sa kung ano ang mayroon sa market). Ang mga ‘old school’ na tinatawag ay sa Atlas ang punta, samantalang karamihan ng mga baguhan at bagong tuklas na talents ay sa GASI ang tuloy.

Mas naging konserbatibo ang Atlas pagdating sa mga baguhan. Kaya kahit anong komiks ng Atlas ay halos wala kang makitang bagong illustrator. Hindi puwedeng sumingit kina Rico Rival, Nestor Malgapo, Steve Gan, Rod Santiago, etc. Sa GASI, kapag may potensyal ka, aalagaan ka ng editor. Totoong mahirap nang singitan sina Hal Santiago, Mar Santana, Noly Zamora, Al Cabral, Federico Javinal, etc., ngunit may mga komiks na nakalaan para talaga sa mga baguhan. At iyon ang gustong alagaan ng mga bagong sets of editors. Maraming bagong artist ang galing kina Barria at Samaniego. Na paglipas nga ng ilang taon ay bigla na ring nakilala sa komiks, tulad nina Rey Macutay, Ricky Espineda, Elmo Bondoc, Toti Cerda, Lucas Jimenez, etc.

Ngunit nang maramdaman nga ng mga new sets of editors na ito ang unti-unting pagkakaroon ng problema ng sales ng komiks, naghanap na kaagad sila ng mas stable na trabaho. Napunta si Barria sa Viva Television, si Tan ay nagsulat sa pelikula, si Samaniego ay nagtayo ng sariling publication.

Kaya ang nabakanteng puwesto noon ng mga editors na umalis ay napalitan ng ads sa mga babasahin na nangangailangan ng bagong editors ang GASI. Iyon na ang sinasabing pagsulpot ng mga ‘Jollibee editors’. Ang requirements, as usual, Mass Communication graduate, marunong magsulat (lalo na sa Filipino), at handang sumabak sa deadline linggu-linggo. Basic requirements ito, totoo naman, ngunit hindi lamang doon natatapos ang kailangan para maging editor ng komiks. Ang teknikalidad ng pagsusulat ay naituro na sa kanila sa eskuwelahan. Ang dapat nilang pag-aralan ngayon ay ang pagmamahal sa industriya, pag-aaral ng mabuti sa medium ng komiks, at marketing wise, kailangan ay bago ang idea na siguradong kakagatin ng mga mambabasa.

Dito nagkulang ang mga bagong sulpot na editors. Sabi pa nga ng karamihang contributors, mas mabuti pa sana kung galing na rin mismo sa mga contributors ang kinuhang editors. Ang daming magagaling na writers noon, ang daming mga ideas na nakasentro talaga sa komiks dahil iyon na mismo ang ginagawa nila. Kumpara naman sa isang MassCom graduate na sa tanang buhay ay hindi pa yata nakakabasa ng kahit isang komiks ng Pilipino dahil nababaduyan at nakokornihan. Sa dalawang ito, mas pipiliin ko na ang writer na sumasabak na sa komiks kesa sa isang sertipikadong MassCom na ngayon pa lang hahawak ng ganitong medyum.

Isa itong pagkakamali na hindi napagtuunan ng pansin noon ng management. At dahil nga walang bagong idea na sumusulpot sa publication, at patindi na ng patindi ang krisis na dinaranas ng komiks, naging ‘go-with-the-flow’ na lang ang mga editors na ito. Karamihan ng hakbang ng mga ito ay galing sa dikta ng mga nasa itaas.

Sa kabilang banda, sa panig naman ng mga bagong editors, naniniwala pa rin ako na mayroon kahit isa sa kanila na concern pa rin sa komiks. Ngunit dahil mas nangibabaw ang dikta ng may-ari, hindi na nila magawa ang gusto nila.

Ito kasi ang panahon na mahina na ang komiks sa market, kaya sinasarili na ng may-ari ang mga desisyon na ang tingin sa sarili ay siya lang at wala nang iba ang sasalba sa kanyang produkto.

Sa madaling salita, mismanaged sa industriya ang nangyari. Mula sa may-ari hanggang sa editor. Walang bagong idea na pumapasok, walang marketing strategy, walang goal.

At dahil pahirap ng pahirap na rin ang buhay sa Pilipinas, hindi na mapagbigyan ng publikasyon na magbigay ng increase sa mga editors na ito kaya’t napilitan na magsulat na rin ang mga ito sa komiks na kanilang hinahawakan. Ngunit nagreklamo ang mga writers dahil naghihirap na nga rin ang mga ito, inagawan pa ng trabaho ng mga editors. Nagbigay ng batas ang may-ari na hindi na puwedeng magsulat ang sinumang editor sa komiks na kanilang hinahawakan. Ngunit hindi rin naman maawat dahil kinontsaba ng mga editor ang mga kadikit na writers. Kaya ang nangyari, ang mga editor ang nagsusulat ng karamihan ng kuwento sa kanilang komiks, ipinangalan sa writer, at pagdating ng singilan, sa editor mapupunta ang bayad. Ang kapalit nito ay aaprubahan ng editor ang kahit anumang script (kahit saksakan ng pangit ang kuwento at plot) na ipasa ng writer. Ang nakatatawa pa, karamihan din naman ng kuwento ng mga editors na ito ay saksakan din naman ng pangit (medyo brutal ba ang deskripsyon ko?), idinamay pa ang reputasyon ng writer dahil nakapangalan dito ang script.

Nagkaroon tuloy noon ng tampuhan sa pagitan ng mga ilang writers at editors. Nagtataka kasi ang mga contributors, bakit ang script nitong isa ay maganda naman, bakit hindi inaprubahan. Samantalang itong isa naman na gasgas na at walang twist ang kuwento ay naaprubahan kaagad.

Isa pa sa pandarayang ginawa ng mga editors na ito ay ang paggawa ng voucher. Ang sistema kasi sa publikasyon, kapag nai-drawing na ng illustrator ang script at ipinasa na sa editor, gagawan na ito ng voucher para masingil na kaagad (tuwing Miyerkules at Biyernes ng hapon ang singilan). Ngunit dahil nga naghigpit na rin ang may-ari, nagkaroon ng limitasyon ang bawat voucher na ipapasa sa cashier. Hindi dapat lumampas ng sampung kuwento (nobela man o short story) ang dapat na ipasingil sa bawat komiks na hawak ng editor sa isang araw ng singilan. Halimbawang ang ipinasa mong materyales ay lumampas na sa ikasampu, sa susunod na linggo mo na ito masisingil. Ngunit dahil nga karamihan ng laman ng komiks ay editor ang may gawa, mas una niyang ginagawan ng voucher ang sarili kesa sa iba. Kaya may mga pagkakataon na iyong kawawang writer at illustrator, isang buwan nang nag-aabang ay hindi pa rin nababayaran. Samantalang iyong ginawang kuwento ng editor, kapapasa lang kaninang umaga, masisingil na kaagad kinahapunan.

Masakit ang mga huling araw sa komiks noon. Para kaming nilulunod sa isang baldeng tubig. Pero ang nakapagtataka, hindi namin iniiwan ang komiks. P75 per page ng drawing, P216 naman ang 4-page na script. Pagbali-baligtarin man ang mundo, hindi makakabuhay kahit ng aso ang ganito kaliit na kita. Pero nandoon pa rin kami sa GASI, sa Atlas, sa Counterpoint, nagtitiyaga. Kahit bayaran kami ng isandaang piso (nakatseke pa at post-dated ng isang buwan—maniwala kayo na totoong nangyari ito), ay tinatanggap pa rin namin. Walang nakakaalam ng tunay na kalagayan ng komiks nang panahong iyon kundi kaming mga nagtitiyaga pa rin doon. Kung may dapat hangaan sa komiks, hindi lang iyong mga nagsimula. Pati na iyong mga kinamatayan. Hindi sa sinasabi kong dapat ninyo akong hangaan dahil isa ako sa kinamatayan nito, kundi gusto ko lang ipakita na ang pagpapahalaga ng mga bagong gumagawa ng komiks ngayon (publishers at creators) ay hindi tulad noon. Walang blog, walang forum, walang usapan ng history ng komiks, walang mga artworks na hinahangaan. Ang madalas na usapan namin noon ay, “Nakasingil ka na ba?” “Nabigyan ka ba ng script?” “Pautang naman ng pamasahe.”

Masuwerte ang mga bagong gumagawa ngayon ng komiks. Maraming lugar na puwedeng puntahan, napakaraming independent publishers sa abroad na isang pindot mo lang sa internet ay makokontak mo kaagad, may mga agents na nagbibigay ng pagkakataon na makagawa sa mga major publications sa Amerika, at kahit paano ay mataas na ang bayad at tingin ng mga baguhang publishers sa mga writers at illustrators ng komiks ngayon, at higit sa lahat, wala na ang monopolyo na kumokontrol sa lahat ng gustong gumawa ng komiks. Kaya na ngayong i-distribute ng isang creator ang kanyang gawa sa mga bookstores at shops na hindi na siya dadaan sa butas ng karayom.

Q6

"Mas exciting sa akin ang magsulat sa komiks. Mas gumagana ang creativity at imagination ko. Kapag nagsusulat kasi ako ng features sa magazine, lagi na lang may nakalatag na reference sa harap ko. Alam mo ‘yun, kailangang laging may basehan ang sinusulat mo. Sa komiks, nai-enjoy mo ang freedom."

Ida Parane
Writer

LIBRE BASA 1

Magmula ngayon ay maglalagay ako ng mga maiikling kuwentong ginawa ko. Kumbaga ay libreng basa na lang ito sa mga nakaka-miss na sa komiks natin at lalo na doon sa ngayon pa lang magbabasa ng komiks ng Pilipino.

I-klik ang images para sa mas malaking resolution.


Title: Diwa ng Himagsikan
Artist: Jun Borillo
Salamin ng Lagim Komiks

MAY ESTILO NGA BA ANG MGA PILIPINO? (Part 9)

KONKLUSYON

Ang buong artikulong ‘May Estilo Nga Ba Ang Mga Pilipino?’ ay isinulat ko mahigit apat na taon na ang nakaraan at kasama sa aklat na ‘Pambalot ng Tinapa: Isang Pagtanaw sa Komiks ng Pilipino’.

Ito ay naging malaking hamon sa akin noon dahil wala na akong magagawa kundi sundan na lang ang pagbagsak ng local komiks. Mas tinatangkilik na ng marami ang Manga ng Japan at mas marami nang bumibilib sa mga artists ng American comicbooks. Sumulpot ang Culture Crash, nagsigayahan na rin ang ilang maliliit na grupo. Lahat ng posters about comicbooks na makita ko noon, wala akong makita na impluwensya ng gawang Pilipino. Hindi ko naman sila masisi, nandoon ang malaking market.

Nagsulat ako ng article tungkol sa komiks natin at ipinasa ko sa Dyaryo Agila, inaprubahan naman. Ang problema, sino lang ba ang nagbabasa ng Dyaryo Agila? Nagpasa rin ako ng artikulo sa Liwayway, hindi ko alam kung nabasa ito ng section editor, ni hindi ko nga alam kung lumabas. Hanggang sa nalaman ko na lang, iba na ang editorial people ng Liwayway. Pagpunta ko sa cashier, ang nasingil ko lang ay iyong artikulo tungkol sa ‘Musika na Nakagagamot ng Karamdaman’. Mas interesting yata iyon kaya naaprubahan agad.

Kamukat-mukat ko, pagkalipas ng isang taon, biglang may lumabas na artikulo sa Liwayway tungkol sa komiks. Hindi naman sa nanlalait ako, pero talaga namang walang kalaman-laman ang pinagsasabi nu’ng gumawa. Na kaya daw humina na ang komiks ay dahil meron nang internet, may VCD, marami nang sinehan (totoo rin naman sa kabilang banda), pero iyong sabihin ng author sa huli na ang komiks ay ‘isa na lang magandang alaala sa atin at hindi na muling magbabalik’, doon ako napaangat ang kilay. Ang buong artikulo ay puro sentimyento at kulang sa pag-aanalisa. Hindi ko rin naman ulit masisisi, ang mismong writer ay magaling na ‘fiction’ writer at hindi talaga komentarista.

Naisipan ko noon na magpa-workshop tungkol sa komiks. Nagpa-ads ako sa mga tabloids at radio stations. Ngunit nang sumapit ang registration period ng mga estudyante, karamihan ay bata (meron pa ngang 4 years old). Ang lahat ay nag-i-expect na ituturo ko kung paano gumawa ng komiks. Ayoko silang biguin kaya itinuro ko kung ano ang existing sa market—ano pa, kundi Manga at American comicbooks. Gusto ko sanang isentro ang pagtuturo sa traditional na lessons ng mga Filipino illustrators—na naipon ko noon galing sa estilo ng pagtuturo ni Hal Santiago, series of books na ginawa ni Nestor Malgapo, at mga maiikli ngunit malaman na payo nina Virgilio Redondo, Rudy Florese, Joseph Christian Santiago, Larry Santiago, Art Columna, at Tony Tenorio. Ngunit sa isip ng mga workshoppers, sino ang mga taong ito? At isa pa sa pumigil sa akin ay ang ikli ng panahon ng workshop. 20 oras lang ang nakalaan sa akin sa inupahan kong puwesto. Pinagkasya ko sa apat na magkakasunod na Linggo. Sa ‘human figure’ pa lang at ‘shades & shadows’, baka maubos na lahat.

Nakilala ko si Lawrence Mijares sa isa sa mga workshop ko. Pagkalipas ng ilang taon, sa kanya lang ulit ako nakabasa ng malaman-laman na artikulo tungkol sa ‘pagbagsak ng komiks ng Pilipino’. Totoo lahat ang kanyang sinabi. Monopolyo ang pumatay sa komiks natin. Ang sinehan, VCD, internet, videogames, mga alalay lang iyan. Ang mismong ‘big boss’ ay iyong monopolyo ng iisang publisher ng komiks. Alam ko dahil halos lahat ng publication ng mga Roces ay nalibot ko—GASI, Atlas, Sonic Triangle, Counterpoint, Infinity, West. At naging in-house artist mismo ako ni Doña Elena (anak ni Don Ramon Roces) nang magtayo siya ng ibang kumpanya na malayong-malayo sa pagpa-publish ng mga babasahin (alam niyo kung ano, pagdi-design ng mga ‘kabaong’ at ‘urn’—nakakatawa dahil ang mismong kasama ko pa dito ay mga taga-komiks din, ang writer na si Jun Malonzo, at ang illustrator na si Joe Hilario at Rudy Mendez, hindi ko malaman kay Doña Elena kung bakit kami kinuha, at lalong hindi ko rin malaman kung bakit ko tinanggap—malaki kasi ang suweldo).

Kamukat-mukat ko, habang unti-unti ko nang kinakalimutan na maituro sa mga younger generations ang estilo ng pagdidibuho ng Pilipino dahil wala naman akong venue, may nag-i-exist na pala na community sa internet ng mga dibuhistang Pilipino. At ang malaking bilang ng community na ito ay hindi direktang nagmula sa local komiks ngunit habang tumatagal ay nakikita ko na lumalaki ang pagpaparangal at pagpupugay ng mga ito sa mga ‘masters’ ng komiks.

Kay Gerry Alanguilan ko nakita ang pagpupursige na maipakalat ulit ang impormasyon tungkol sa mga ‘old masters of Filipino komiks’. Sa paglakad ng mga araw ay alam kong nagbubunga, dahil marami ang visitors ng kanyang website (www.komikero.com) at dumadami ang namumulat sa kagandahan at kagalingan ng mga ilustrasyong Pilipino. Samantalang karamihan sa mga ito ay dating followers ng Manga at American comicbooks. Sa simpleng pagpo-post ng ilang pahina ng komiks hanggang sa paglalagay ng gallery at paglalahad ng maikling deskripsyon tungkol sa artist ay isang napakalaking bagay na. Ang impormasyon ang isang mahalagang susi kung nais nating mapaunlad ulit ang isang industriya. Impormasyon ‘tungkol sa gumawa’, at impormasyon na ‘may produktong lumalabas at may ginagawa’.

Sa panahong ito ng komersyalisasyon, totoong mahirap isabay ang prinsipyo at pilosopiya kung ang nakapaligid sa iyo ay isang ‘big world of marketing’. Natatandaan ko noon nang mabalitaan ko na magkakaroon ng 1st Comics and Anime Convention na pinangunahan ng Culture Crash, lakas-loob akong tumawag kay Mr. James Palabay (publisher ng naturang komiks). Nagpakilala ako na galing ako sa traditional komiks at nais ko sanang makibahagi sa naturang event ngunit wala akong pambayad ng booth, gusto ko lang mag-share ng gawa ng ilang matatandang dibuhista. Hindi niya ako binigo, binigyan niya ako ng libreng booth para mag-displey ng ilang artworks. Kinontak ko sina Mang Ernie Patricio at Mang Perry Cruz, na noon ay tumututok na sa pagpi-painting, para pahiramin ako ng ilang artworks. Ipinakontak din sa akin ni Lawrence Mijares ang ilan pang matatandang illustrator tulad ni Yong Montaño upang magsagawa ng on-the-spot drawings para naman may ideya ang bagong henerasyon kung paano magtrabaho ang ating matatandang dibuhista.

Ngunit ang idea kong ito ay kinain lang lahat ng komersyalismo. Paano ako sasabay sa isang event na iisa lang akong ‘bearer ng traditional komiks’ samantalang ang nakapaligid sa akin ay halos tatlumpong booth ng mga Manga at American comicbooks? Na sinabayan pa ng maghapong ‘cosplay’, ‘band concert’ at anime character contest? At muli, hindi ko rin naman sila masisisi dahil sampay-bakod lang naman ako at ang event na iyon ay hindi naman talaga nakasentro sa komiks ng Pilipino. Kung hindi ko pa kinapalan ang mukha ko sa harap ng mga panelist na nasa stage nang magkaroon ng open forum kinahapunan tungkol sa komiks, at magsalita ako tungkol kay Tony Velasquez ( na alam kong marami sa mga nandoon ang hindi nakakaalam na siya ang ‘ama ng komiks ng Pilipino’), ay hindi mapapansin ang booth namin. Medyo tumaba pa ang puso ko nang magkaroon ng presentation sa isang maliit na room kung saan ipinakita ang gawa nina Coching, Redondo at Alcala. At masuwerteng pagkatapos kong magsalita sa mikropono ay inimbitahan ako sa maliit na room, ngunit sa totoo lang ay wala naman akong sinabi, kundi paunlakan ang mga nandoon na dumalaw naman sa booth namin para makita ang gawa ng mga traditional Pilipino artists.

Nang mabalitaan ko rin na nagkakaroon ng tagpuan tuwing Sabado ng hapon ang mga taga-komiks sa SM Megamall, sinubukan kong pumunta upang makihalubilo sa mga tagaroon. Si Rol Enriquez at si Ate Mayette (asawa ni Lan Medina), ang madalas kong nakikita. Karamihan ay hindi ko na kilala. Doon ko lang nalaman na karamaihan pala ng nagpupunta doon ay galing sa workshop ni Whilce Portacio at David Campiti ng Glasshouse Graphics. Sa pagnanais kong mapasok ang grupong naroon, nagpaka-inosente ako sa harap ng mga nakausap ko.

Isa ang natutunan ko. Karamihan ng mga artist ngayon ay nakasentro sa ‘standard’ ng Manga at Western style. Kokontra ka ba sa isang tulad ni David Campiti na kapag sinabing ‘This is wrong! You should do this!’ samantalang direkta niyang nakakausap ang mga editors ng Marvel at DC. Palalampasin mo na lang ang isang pagkakataon nang minsang makita ko na dinala ni Mang Jun Lofamia ang kanyang mga magagandang obra sa pen & ink at painting at sabihan lang na ‘Hindi na ho ‘yan tinatanggap sa Amerika!" At sabihin kay Mang Vic Catan na "Masyadong madilim ang drawing mo!"

Dahil sa mga batayang ito, nagkaroon ng paglayo ang mga bagong henerasyon ng gustong maging dibuhista sa tradisyunal na paggawa natin ng komiks. Napalitan ito ng ‘ego’ at ‘rockstar attitude’ na dahil "Isa na akong batang Glasshouse! At lahat ay humahanga na sa akin!" Kakainin ng mga salitang ‘fame and famous’ ang isang industriyang halos ilang panahon na lang ay isandaan taon nang umaliw sa mambabasang Pilipino.

Ang komiks ay hindi lugar ng mga ‘actors and actresses’ at ng mga ‘stage mothers’. Lalong hindi ito lugar ng mga pulitiko. Ang komiks ay industriya ng sining at komunikasyon.

Totoong sa kasalukuyan ay hindi ko kayang humarap ng direkta sa mga editors ng Marvel at DC (ngunit sinong makapagsasabi, baka maisipan kong dumalo ng San Diego Comics Convention sa susunod na taon), ngunit hindi ito hadlang upang makagawa ako ng komiks sa ibang bansa. Wala akong agent. Wala akong backer. Ang puhunan ko ay ang malinaw na komunikasyon sa mga independent publishers na naroon. Nagagawa ko ang ‘dibuhong Pilipino’ sa ibang lupa at kultura. At ipinagmamalaki ko na nakagawa ako ng mahigit sampung titulo sa Amerika sa ilalim ng anino ng mga katuruan ng ating mga ‘great masters’.

Sa katanungang, may estilo nga ba ang mga Pilipino? Mayroon. Imposibleng wala. Mula sa figure drawing, paneling, rendering, shades & shadows, layouting, storytelling, at mismong pakikipag-communicate ng sarili nating komiks sa mambabasa, ay eksklusibo lamang sa atin. Paano natin malalaman? Babalik tayo sa kasaysayan. Titingin at babasa tayo ng maraming komiks ng Pilipino.

Hindi ba ninyo napapansin, napaka-flexible ng dibuhong Pilipino. Kaya nating sumabay kahit ano pa ang lumabas—manga, Western, dark, cartoony, moody, symbolic, etc. Kaya nating mag-adopt sa anumang kultura, panahon at uri ng mambabasa. Iyan ang wala sa iba. Ang dibuhong Pilipino ay hindi isang uri ng ‘fad’ o panandaliang anyo lamang, ito ay pumapasok sa ‘evolution of all things’.

Tatapusin ko ang artikulong ito sa isang simpleng pilosopiya ng artist: "Learning to draw is learning to see."

WAR OF THE WORLDS PRESS RELEASE

Lumabas na ang unang press release ng War of the Worlds, PC game na ginagawa namin. Mababasa ito sa local magazine on gaming na GamesMaster. Bili na kayo! Puwede rin kayong dumalaw sa aming website www.warworlds.com .

Q5

"Naging malaking lesson sa akin na mahirap magtayo ng sariling publication dito sa atin. Baka maulit lang ang nangyari noon sa CRAF. Kaya hindi nagtagal noon ang publication nina Redondo ay dahil pinatay sila ng malalaking publication—na iisa lang naman ang may-ari. Sinabihan nito ang mga ahente na kung sakaling tatanggap pa sila ng mga produkto ng CRAF, hindi na sila bibigyan ng supply ng magasin, dyaryo, komiks, at iba pang produkto. May pulitika dito.

Kung minsan naman nadadaya sila ng mismong imprenta. Nagugulat na lang ang maliliit na publishers, hindi pa nila nabebenta dito sa Maynila, mayroon na kaagad sa probinsya. Mga tao mismo sa imprenta ang nagdi-distribute. Sila rin ang kumikita."

Joseph Christian Santiago
Artist